انسان‌ نقشه‌ کامل‌ و آگاهانه‌ و مدبرانه‌ و عالمانه‌ رفتار انسان‌ در مقابل‌ ادراکات‌ عمیق‌ قلبی‌ و شهودی‌ است‌ و عقل‌ ارزشی‌ و رشد یافته‌ در وجود انسان‌ فرهیخته،‌ هدایتگر و طراح‌ این‌ نقشه‌ برای‌ بروز عاطفه‌ در رفتار انسان‌ می باشد ( صنوبری ، ۱۳۹۰) .

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

براساس‌ مبانی‌ تعلیم‌ و تربیت‌ اسلامی‌، عاطفه‌ غیر از احساس‌ است‌. احساس‌ همان‌ چیزی‌است‌ که‌ در روانشناسی‌های‌ غربی‌ مطرح‌ شده‌ و ریشه‌‌ فیزیولوژیکی‌ و بیولوژیکی‌ دارد. مثل ‌احساس‌ سردی‌ و گرمی‌ و تشنگی‌ و احساس‌ خشم‌ و ترس‌، افسردگی‌ و نشاط ،که‌ اولاً حیوانات‌ در داشتن‌ آن‌ با انسان‌ تا اندازه‌ای‌ مشترک‌ اند. و ثانیاً با ترشحات‌ غدد درون‌ ریز و یا تزریق‌ موادی‌ خاص‌ یا تحریکات‌ عصبی‌ و برخورد یا دریافت‌ صحنه‌ هایی‌ خاص‌ و ادراکات‌ حسی‌ خاصی‌ به وجود می‌آید. ثالثاً بروز احساسات ‌، غیرارادی‌ و یا نیمه‌ ارادی‌ است‌. مثل‌ احساس‌ شهوت‌ یا احساس‌خشم‌ ناشی‌ از برخورد فیزیکی‌ یا درد و یا احساس‌ افسردگی‌ ناشی‌ از تغییرات‌بیولوژیکی‌ انسان‌ وحیوان‌. اما اسلام‌، علاوه‌ بر تأیید موارد فوق ‌، نوع‌ دیگری‌ از ادراکات‌ انسانی‌ را مطرح‌ می‌فرماید که ‌ریشه معرفتی‌ دارد به نام‌ عواطف‌ عالی‌ انسانی‌ که‌ خاص‌ حیات‌ انسانی‌ است‌. عقل ارزشی به حقایق و زیباییها و ارزشها و یقینیات به شدت جاذبه دارد. جذبه ها و تمایلی که عقل ارزشی به اینها نشان می دهد و در قلب روحانی ایجاد می کند، عاطفه نام دارد. مانند عاطفه‌ فداکاری‌ و ایثار، عاطفه‌ شجاعت‌ یا عاطفه‌ عشق‌ الهی‌. اینگونه‌ عواطف‌، فقط‌ ریشه‌‌ معرفتی‌ دارد. انسان‌ اولاً بر این‌ عاطفه‌ خود آگاهی‌ دارد و ثانیاً بروز این‌ نوع‌ عاطفه‌ در رفتار انسان‌، ارادی‌ است‌ و ثالثاً بر اثر آگاهی‌ و معرفت‌ بر مطلبی‌ خاص ‌به وجود می‌آید مثل‌ عاطفه‌ زیبادوستی‌( صنوبری ، ۱۳۹۰) .
آیات و روایات بسیاری در باب محبّت، موّدت، ترّحم، رحمت، لطف، رأفت، عفو، خشوع، انکسار، غفران، الفت، اخّوت، شفقت، رفاقت، احسان، حلم، رغبت، شکر، فرحت، اشتیاق، رضایت، سرور و بکاء وجود دارد که تماماً شقوق و تجلیّات عاطفه است که در عین حال ، تماماً ریشه معرفتی دارد و متفاوت از احساس و احساسات است که ریشه غریزی ، حیوانی و بیولوژیکی دارد . نقش عاطفه آن اندازه در کسب معرفت و نور ، شعور و یقین ، بصیرت و تقرّب الی اللّه زیاد است که از قول معصوم ( ع ) روایت شده است : « عاطفه کلید اصلی
برای باز کردن و ورود به خانه دل است » . بنابراین در تعلیم وتربیت اسلامی ، یکی از اساسی ترین محورها ، تربیت و پرورش عواطف است ( زاهدی ، ۱۳۸۵ ) .
تمامی عواطف عالیه انسانی ، بروز و تجلی رحمت و عواطف الهی در عالم خلقت و هستی می باشند . حضرت علی علیه السلام در دعای کمیل می فرماید : « اَللَّهُمَّ اِنِّی أسئَلُکَ بِرَحمَتِکَ اللَّتیِ وَسَعَت کُلُّ شَیءٍ » ” خدایا
من از تو مسئلت می کنم به آن رحمتی که هر موجودی را فرا گرفته است ” ( یار محمّدیان ، ۱۳۷۱ ، ص ۴۳ ) .
جنبه عاطفی شخصیت نسبت به جنبه عقلانی انسان ، از چند جهت حائز اهمّیّت دارد ، اوّل اینکه این جنبه بسیار پیچیده است ، و هم زمینه فیزیولوژیکی دارد و هم با زمینه عقلانی و اجتماعی ارتباط نزدیکی دارد . دوّم اینکه عواطف به عنوان انگیزه های نیرومند ، انسان را به تلاش و کوشش وادار می سازند . سوّم اینکه تاریخ حیات انسان نمایشگر این حقیقت است که آدمی بیشتر تحت تأثیر عواطف قرار دارد تا زیر نفوذ عقل . پس کار مربی در سطح وسیع این است که نحوه ی ابراز و کنترل عواطف را به فرد بیاموزد ( شریعتمداری ، ۱۳۷۶ ، ص ۵۸ ) .
۲-۳-۸- دیدگاه متفکّران اسلامی
الف : عقل گرایان
ابوبکر رازی ( ۳۱۳ – ۲۵۰ هجری ) : رازی در کتاب طب الروحانی دیدگاه افلاطون را در باب نفس بیان می دارد و از سه نفس در آدمی نام می برد : ناطقه و الهیه ، غضبیه و حیوانیه ، نباتیه و نامیه و شهوانیه ، وظیفه نفس غضبیه آن است که نفس ناطقه به کمک آن شهوات را بکوبد و با منع آنها بتواند وظیفه اصلی خود یعنی نطق را به انجام برساند ( نجاتی ، ترجمه بهشتی ، ۱۳۸۵، ص۵۲ ). رازی این دیدگاه افلاطون را یاد آور می شود ، که شایسته است انسان هم در طب جسمانی و هم در طب روحانی که قانع شدن از راه احتجاج ها و برهان برای تعدیل اعمال این نفوس است ، بکوشد ، تا از آنچه می خواهد کوتاهی یا تجاوز نکند. کوتاهی نفس غضبیه این است که فاقد غیرت ، عزّت و تکبّر که کوبنده نفس شهودی است باشد . افراط نفس غضبیه این است که کبر و برتری و سلطه خواهی به انسان و حیوان در او بسیار باشد ( همان ) .
ابن سینا ( ۴۲۸ – ۳۷۰ هجری ) : او به صورت اندک و به اختصار بسیار به این موضوع پرداخته است . او اشاره می کند که عقل در قوه نزوعیه ، کیفیت هایی ایجاد می کند که به واسطه آنها انسان آمادگی پذیرش انفعالاتی چون خجالت ، حیاء ، خنده ، گریه و مانند آن را پیدا می کند ( نجاتی ، ترجمه بهشتی ،۱۳۸۵، ص ۱۴۴ ) . به نظر ابن سینا بین نفس و بدن پیوندی وثیق وجود دارد ، به همین دلیل ، تغییرات در حالت های نفسانی که مثلاً در حالت های انفعالی متبلور می شوند ، با تغییراتی در حالتهای بدنی همراهند ، که به دنبال آنها بوجود می آیند . ابن سینا می گوید :« به دنبال ، یا همراه با هر عارضه نفسانی ، حرکات روحی است . این حرکات یا به سوی خارج اند ، یا به سوی داخل – امّا حرکت به سوی خارج یا ناگهانی است ، مانند غضب ، یا تدریجی است مانند لذّت و خوشحالی معتدل . و حرکت به سوی داخل یا ناگهانی است ، مانند وحشت ، یا تدریجی است مانند اندوه …» . مراد ابن سینا از حرکات روح ، همان حرکات خون است ( همان ) . در اینجا ابن سینا به مطلبی اشاره می کند که تحقیقات جدید آن را ثابت کرده است ، از مهمترین آنها ، تغییراتی است که در اثر افزایش سرعت و شدّت ضربان قلب ، درگردش خون به وجود می آید.
به همین دلیل متوجه حرارتی می شود که در چهره و بدن پخش گردیده است . به علاوه هنگام خشم ، چهره ی انسان قرمز می شود . یا وقتی انسان وحشت زده می شود به دلیل حرکت خون به سوی داخل ، چهر ه اش زرد می گردد ، واین همان مطلبی است که ابن سینا با عبارت « حرکت به سوی داخل هم ناگهانی است ، مانند وحشت » به آن اشاره کرده است ( همان ، ص ۱۴۵) .
ابن مسکویه ( قرن پنجم هجری ) : ابن مسکویه به پیروی از افلاطون می گوید : نفس انسان دارای سه قوه است ، ناطقه ، غضبیه و شهویه . او قوه غضبیه یا نفس غضبیه را نفس سبعیه نیز می نامد . این قوه یا نفس منشأ خشم ، رقابت ، دست زدن به کارهای خطر ناک ، برتری طلبی و شوق به برخی از کمالات ، و مرکز آن در قلب است ( نجاتی ، ترجمه بهشتی ، ۱۳۸۵، ص ۸۴) . دیدگاه های او درباره نفس و قوای آن مقدمه دیدگاه هایش درباره اخلاق است . مسکویه خُلق را اینگونه تعریف می کند : حالتی برای نفس ، که بدون تفکر و تدبّر آن را به سوی افعال خاصی دعوت می کند . این حال نیز دو قسم است ، حالی که طبیعی است و ریشه در مزاج دارد ، مانند انسانی که کوچکترین چیزی ، همچون غضب ، او را تحریک می کند و یا
انسانی که با کوچکترین صدایی ، می ترسد و وحشت زده می شود . و حالی که به واسطه تمرین و عادت به وجود می آید و چه بسا سرآغاز آن با فکر و اندیشه باشد ، و بعد به تدریج ادامه پیدا کند و به ملکه و خُلق مبدّل گردد ( همان ، ص ۹۲) . مسکویه خاطر نشان می کند که گذشتگان در مسئله تغییر پذیری خُلق اختلاف کرده و برخی گفته اند : کسی که دارای خلقی طبیعی است ، آن خلق همیشه با اوست و تغییر نمی کند و برخی گفته اند : خلق از راه تربیت و موعظه ، قابل تغییر است . او می گوید : « ما دیدگاه دوّم را بر می گزینیم ، زیرا به چشم خود آنرا مشاهده می کنیم، در حالیکه دیدگاه اوّل ، به ابطال نیروی عقل و تشخیص ، ترک همه تدبیر ها ، عاطل و باطل گذاشتن مردم ، به حال خود وانهادن کودکان و نوجوانان و عدم تعلیم وتربیت آنها منجر می گردد ، که زشتی آن کاملاً آشکار است . ( همان ) .
فارابی : او معتقد است که قوای شهویه و غضبیه ذاتاً خیر یا شرّ نیستند ، بلکه خوبی و بدی آنها وابسته به این است که در خدمت عقل و سعادت حقیقی باشند یا نباشند . به نظر فارابی اخلاق اساساً با عادت و تمرین شکل می گیرد و فضایل اخلاقی هنگامی تحقق می یابد که ملکه ی راسخ شود ( همان ، ص ۱۷۱) .
انسان کامل درنزد فارابی کسی است که به فضایل اخلاقی دست یافته باشد . به نظر فارابی عواطف مثبت باید در آدمی درونی شود ، به نوعی که فرد بر اساس آنها عمل کند و تمایل به انجام آنها باشد ( میرزا محمّدی ، ۱۳۸۷ ، ص ۲۱۴) .
وی تربیت عاطفی را عبارت از تبعیت از عقل می داند و شکوفایی واقعی و سعادت حقیقی انسان را برخورداری از مرتبه عالی عقلی می داند ( کلبعلی ، ۱۳۸۵، ص ۹۹ ) .
فخر الدین رازی ( ۶۰۶ – ۵۵۴ هجری ): « بدن مانند شهر است ، نفس ناطقه شبیه پادشاه است ، حواس ظاهری مانند لشکریان اند ، عضوها همچون ملّت اند ، و شهوت و غضب ( انفعالات ) ، چونان دشمنی که با پادشاه به ستیز برخاسته و در پی نابودی سازی ملت اند . پس اگر پادشاه ، در صدد غلبه براین دشمن بر آید ، در کشور اعتدال برقرار می شود و دشمنی برطرف می گردد و اگر به مبارزه با دشمن نپردازد ، کشور نابود شود و خودش نیز به هلاکت رسد » . فخر الدین رازی با بیان این تمثیل به تبیین اهمّیّت خدمتگزاری
اعضای بدن و قوای نفسانی در برابر نفس ناطقه اشاره کرده است . ( نجاتی ، ترجمه بهشتی ، ۱۳۸۵ ، ص ۲۴۷ ) .
ب : عاطفه گرایان
غزالی ( ۵۰۵ – ۴۰۵ هجری ) : از دیدگاه غزالی تربیت عاطفی به طور کلی عبارتست از شناساندن دقیق عواطف ، تمایلات و انفعالات طبیعی به متربی و هدایت و تعالی بخشی تمایلات و عواطف از طریق پرورش اراده ( کلبعلی ، ۱۳۸۵ ، ص ۱۵۵ ) .
او یکی از اهداف تعلیم وتربیت را ایجاد خلق نیکو در کودک می داند و معنی تربیت را در ستاندن اخلاق بد از آدمی و جایگزینی خلق شایسته می داند . او معتقد است که یکی از اصولی ترین روشها ، دور نگه داشتن کودک از قراین بدلی می باشد ، زیرا بیشترین فساد از هم صحبت بد حاصل می شود . ریاضت ، تقلید و عادت از دیگر روش های غزالی برای ایجاد ( خلق حسنه ) می باشد ( نقیب زاده ، ۱۳۷۶، ص ۱۷۱ ) .
ابن رشد ( ۵۹۵ – ۵۲۰ ) : او همچون غزالی و ، عقیده دارد عقل عملی منشأ صدور انفعالات و عواطف است ، و به واسطه این قوه است که دوست می داریم و خشم می گیریم . به طور خلاصه ، عقل عملی ، منشأ صدور فضایل عملی است ، چرا که این فضایل چیزی بیش از خیال هایی که آدمی را بسوی افعال ارادیی از قبیل : محبّت ، صداقت ، شجاعت و مانند آن حرکت می دهند ، نیستند (نجاتی، ترجمه بهشتی ، ۱۳۸۵ ،ص۲۳۷)
ابن قیم الجوزیه ( ۷۵۱ – ۶۹۱ هجری ) : به نظر ابن قیم ، حکمت خدای متعال بر این قرار گرفته است که انسان از انگیزه ها و کشش هایی برخوردار شود تا به واسطه آنها به انجام کارهایی بپردازد که پایداری ، بقاء و صلاحش درگرو آنها است . به همین دلیل ، خداوند آدمی را به قوا و شهوت و اراده ای مجهز ساخت که تحرک مداوم و کوشش وی را در طلب آنچه به مصلحت او و دفع آنچه به ضرر اوست ، موجب می گردند . ابن قیم به این مطلب اشاره می کند که نیازهای جسمانی با دردهایی همراهند . بدین سان ، گرسنگی ، تشنگی ، سرما ، گرما و خستگی با دردهایی همراهند که انسان و حیوان را به سوی اعمالی می کشانند که این نیازها و دردها را برطرف می کنند . بنابراین ، گرسنگی و تشنگی ، انسان را بسوی خوردن و آشامیدن
می کشاند ، که دوام و حیاتش به آنها بستگی دارد و موجب بر طرف شدن درد گرسنگی و تشنگی می شود . این مطلب درباره دیگر نیازهای جسمانی نیز صادق است ، چرا که تأمین این نیازها موجب از بین رفتن دردهای همراه با آنها و درک لذّت می شود . دیدگاه ابن قیم درباره نیازها و کشش ها ، شبیه دیدگاه روانشناسی جدید است ( همان ، ص ۲۸۱) . ابن قیم ، بسیاری از انفعالات و عواطف مهم در زندگانی انسان از قبیل حزن ، خوف ، محبّت ، شوق و عشق را مورد بحث قرار داده است ( همان ، ص ۲۸۲) .
۲-۳-۹- دیدگاه فلاسفه
الف: عقل گرایان
سقراط : به عنوان پدر نظریه فضیلت معتقد بود که میان دانش و فضیلت ( عدل و خویشتنداری ) پیوندی وثیق وجود دارد ، و هر انسانی قادر است فضیلت را در نهاد خود بیابد . سقراط در جستجوی چیزی است که هنرهای اخلاقی : دانایی ، خویشتنداری ، دلیری و دادگری در آن موجود باشد . او می گفت : دانایی و شناخت ، بسیار ارجمند و بنیاد اخلاق است ( نقیب زاده ، ۱۳۷۶ ، ص ۵۴ ) .
افلاطون : از نخستین کسانی بود که عاطفه را جنبه ابتدایی و حیوانی ماهیت انسان و در تضاد با تعقل معرفی کرد و امروز هم رگه هایی از این عقیده که عاطفه ، تفکر منطقی را متزلزل می سازد ، هنوز باقی مانده است . افلاطون معتقد است که تربیت فرد دو گانه است . یکی تربیت تن ودیگری تربیت روان . تربیت روان ، یعنی شکوفا کردن توانایی های آن و پروراندن جنبه های گوناگونش چنانکه به آنچه با طبیعتش خویشاوندی دارد ، یعنی نیک ، زیبا و حقیقی است ، رو کند و از بدی ها و زشتی و باطل رویگردان شود ( همان ، ص۴۳ ) . در تکمیل دیدگاه استاد خود ، فضیلت های چهارگانه « دانایی» « خویشتنداری » « دلیری » و « دادگری » را معرفی می کند ودانایی را رفیع ترین فضیلت می داند ( افلاطون ، ترجمه لطفی ، ۱۳۵۷ ، صص ۴۴۴- ۴۴۱) . در فلسفه افلاطون تمام یادگیری ها دارای زیر بنای هیجانی و عاطفی است .
ارسطو : تکنیک افلاطونی عقل از احساس را رد می کند ، از نظر او فهم عقلانی شکوفا و حساسیت عاطفی رشد یافته ، جزء جدایی ناپذیر زندگی مطلوب است . همچنین او می گوید ، افرادی به توانمندی می رسند که قادر باشند عواطفشان را در مورد درست ، در برابر شخص درست ، به نحو درست ، به هنگام درست و به
مدت درست ابراز نمایند ( گلمن ، ترجمه پارسا ، ۱۳۸۲، ص ۱۵) . به نظر ارسطو ، احساس مناسب ( یعنی احساسی که با موقعیت تناسب دارد ) مطلوب است ( همان ، ص ۸۹) .
ارسطو در رساله اش با عنوان ” درباره نفس” ، عاطفه را اصل حرکت در تجربه بشری می داند ( ابوطالبی ، ۱۳۸۳، ص ۶۷) .
ب : عاطفه گرایان
جان لاک : او دستیابی به تربیت عاطفی را هدفی می داند که همه ی جنبه های دیگر باید در راه آن به کار گرفته شود ، و شرط دستیابی به آن مقصد ، از سویی داشتن نفس استوار ، و از سویی دیگر ، داشتن ایده ای از خدا بعنوان آفریننده و سر چشمه ی نیکی هاست ( نقیب زاده ، ۱۳۸۶ ، ص ۱۷۷ ) .
روسو :یکی از اندیشه های روسو که او را از هم زمانانش متمایز و ممتاز می کند این است که به عقیده او انسان را نباید فقط جانوری هوشمند شمرد . هوش به هیچ رو برتری جنبه انسان نیست ، زیرا چه بسا ممکن است به خدمت جنبه های پست در آید و تاحد وسیله سازی و نیرنگ بازی تنزل کند . برترین جنبه انسان که او را از دیگر جانوران ممتاز می کند ، توانایی تشخیص نیک از شر ّ و گرایش به نیکی است . مراد او از تربیت منفی این است که صرفاً اگر مراقب باشیم تا عملاً اموری خلاف طبیعت نیک به او منتقل نسازیم ، بدون هیچگونه آموزش و پند واندرز با فراهم نمودن زمینه مناسب ، تربیت اخلاقی میسر خواهد شد ( نقیب زاده ،۱۳۷۶ ، ص ۱۲۹ ) . او معتقد است تربیت اخلاقی و عاطفی انسان با فراهم نمودن زمینه تحقق طبیعت نیک و بیدار نمودن و بر انگیختن وجدان اخلاقی امکان پذیر است ، و نیاز به هیچگونه آموزشی نیست ( همان ) .
هیوم : فیلسوف تجربه گرا ی اوایل قرن هجدهم ، معتقد بود که تکانه های هیجانی کل عمل را بر می انگیزد . از نظر وی عقل چیزی فراتر از توجه به واقعیت و ایجاد منابع ارجاعی درباره دنیای اطراف ، و اولویت
دادن به دستوراتی نیست که توسط هیجانات تعیین می شود . عواطف برای هیوم بسیار مهم بودند . او عقل را برده عاطفه می دانست . او استدلال می کرد که عقل هیچگاه نمی تواند در جهان فیزیکی وقوع اتفاقی را پیش بینی کند ( سلطانی رنانی ، ۱۳۸۵ ) . فیلسوفان عصر روشنگری فرانسه عمدتاً عاطفه گرا بودند ، به
نظر آنها ، تبیین حالات ذهنی به عواطف ختم می شود نه به عقل . امّا در فلسفه تحلیلی قرن بیستم سعی شد تا عواطف در زمره حالات ذهنی قابل فهم گنجانده شوند . رفتار گرایی در اوایل قرن بیستم حالات ذهنی را با استعدادهای رفتاری یکی گرفت ( همان ) .
۲-۴- مفهوم تربیت
تربیت از ماده «ربو» مصدر باب تفعیل، به معناى پرورش دادن است که در آن نموّ و زیادتى ملاحظه شده است؛ مانند تزکیه که آن نیز به معناى نمو و رشد است. راغب گوید: «ربّ» در اصل به معناى تربیت است و ربّ به طور مطلق فقط برخداوند اطلاق مى‏گردد که متکفّل اصلاح موجودات است.
در قران کریم، مشتقّات تربیت چند بار به کار رفته است از جمله :
الف) «و تَرَى الاَرضَ هامِدَه فَاِذا اَنزَلنا عَلَیهَا الماءَ اهتَزَّت وَ رَبَت» (حج، آیه ۵) . زمین را خشک و بى حاصل مى‏بینى، پس هنگامى که باران فرو مى‏فرستیم تکانى مى‏خورد و رشد و نموّ گیاهان در آن آغاز مى‏شود.
ب ) «وَ قُل رَبِّ ارحَمهُما کَمارَبَّیانى صَغیراً » ( اسراء، آیه ۲۴.) بگو خدایا والدینم را مورد رحمت خود قرار ده همان‏طورى که آنان مرا در کودکى مورد لطف و رحمت خویش قرار دادند.
بعضى ازمحققّین گویند: ربّ درجمله «ربّیانى صغیرا» از مادّه «رَبَوَ» است نه از مادّه «رَبَبَ» چون معناى تربیت، در نوع مواردى که به کار رفته عبارت است از نموّ و زیادت جسمانى و پرورش مادّى؛ و تربیت و سوق دادن به کمال وسعادت معنوى دراغلب مواردملاحظه نشده است البتّه تربیت یک مفهوم عامّى داردکه جمیع مراتب حصول نشوو نما وزیادتى رابه هرکیفیتى که باشد اعم ازمادى ومعنوى شامل مى‏شود(راغب الاصفهانی ، ج۴، ص ۳۶) بنابراین واژه تربیت، - با توجه به ریشه آن - به معناى فراهم آوردن موجبات فزونى و پرورش است. علاوه براین، تربیت به معناى تهذیب نیز استعمال شده که به معناى ازبین بردن صفات ناپسند اخلاقى
است. گویا در این استعمال نظر به آن بوده است که تهذیب اخلاقى مایه فزونىِ مقام و منزلت معنوى است و از این حیث مى‏توان تهذیب را تربیت دانست .
تربیت را به گونه های مختلف تعریف کرده اند : افلاطون عقیده داشت که « تربیت خوب آن است که روح و بدن را از همه زیباییها و کمالاتی که قابلیت پذیرش آنها را دارند ، برخوردار سازد » .
هربرت اسپنسر معتقد بود که « هدف تربیت تکوین منش است » . (مایر ، ترجمه فیاض ، ۱۳۷۴) .
هوراس مان ( Horace mann ) عقیده دارند که « تنها تربیت می تواند ما را به سوی لذّتی راهنمایی کند که از لحاظ کیفیت بی نظیر و از لحاظ کمیّت بی انتها باشد » ( همان ) .
یکی از مشهورترین نظرهای معاصر درباره تربیت از آن جان دیویی است . او تربیت را عبارت از نوسازی تجربه می داند که این به نوبه خود به هستی ما معنا و مفهوم می بخشد و نیز در کسب تجربه های بعدی به ما یاد می دهد ؛ امّا خود دیویی هم به نقص تعریف خود معترف است . زیرا معنای تجربه چندان وسیع است که شمول مفهوم ، با واژه زندگی برابری می کند (همان).

از سوی دیگر اکوتوریسم پدیده ای نسبتا تازه در صنعت گردشگری است که تنها بخشی از کل این صنعت را تشکیل می دهد و بسیاری از کشورهای جهان را برآن داشته است که سرمایه گذاریهای عمده ای را به این بخش ، به لحاظ درآمدزایی فراوان آن ، اختصاص دهند. این شکل از گردشگری فعالیت های فراغتی انسان را عمدتا در طبیعت امکان پذیر میسازد و موجب افزایش و قدردانی عمیق تر آنان از طبیعت می شود که در نهایت حس حفاظت و حراست از محیط های طبیعی را در آنان برمی انگیزد و تقویت می کند. آنچه که در این نوع از گردشگری اهمیت فراوان دارد موضوع پایداری است، زیرا صنعت گردشگری بدون برنامه ریزی دقیق و توجه به قابلیت های بوم شناختی، محلی، فرهنگی و اجتماعی، مشکلاتی را برای هر منطقه در پی خواهد داشت (زندی و جهانیان.۱۳۸۹: ۶۱).
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

نیل(Knill) در سال ۱۹۹۱ پارادایم سبز را مطرح کرد که انسانها را بخشی از طبیعت و مساوی با آن می داند و آینده را هم غیرقابل پیش بینی. یکی از تاثیرات بزرگ این پارادایم شناخت صریح توسعه پایدار به عنوان یک مفهوم بود که از گزارش براتلند مطرح شد که تمام جوانب محیطی را در نظر می گیرد(اپرمن و ویور^[۱۴]، ۲۰۰۱: ۳۵۱). توسعه پایدار به تامین احتیاجات در سطح حداقل مزایا در جامعه(عدالت نسبی) و تامین منصفانه نسل های آتی (برابری بین نسلی) تاکید دارد (ادگل و دیگران^[۱۵]، ۲۰۰۸: ۱۸۴). در این زمینه هتزر به منظور تحقق مفهوم توسعه پایدار و توصیف اکوتوریسم، چهار معیار را بدین شرح ارائه کرده است:
کمترین پیامد منفی بر محیط طبیعی
کمترین پیامد منفی بر فرهنگ و حداکثر مسئولیت پذیری در برابر فرهنگ جامعه میزبان
بالا بردن منافع اقتصادی برای جامعه میزبان
بالا بردن رضایت تفرج کنندگان برای جلب مشارکت آنها (نیازمند.۱۳۸۲: ۲۶).
توسعه پایدار
اکوتوریسم
۱-۲- رابطه اکوتوریسم و توسعه پایدار
برنامه توسعه سازمان ملل متحد(UNDP) اکوتوریسم را به عنوان بهترین راه توسعه خردمندانه منابع طبیعی در کشورهای در حال توسعه دانسته و آن را ترویج می کند.ابن فعالیت در صورتی که با پایبندی دست اندرکاران آن به اصول اکوتوریسم به اجرا درآید، نه تنها باعث نابودی و تخریب طبیعت و منابع طبیعی نیست بلکه به ابزار توسعه پایدار برای پیوند دادن اقتصاد و محیط زیست تبدیل خواهد شد.
توسعه پایدار
اکوتوریسم
مدیریت استراتژیک
۱-۳- ارتباط سه گانه مولفه های پژوهش
۱-۶-۱- پرسشهای پژوهش
نقاط قوت و ضعف محدوده مورد مطالعه در راستای توسعه اکوتوریسم چیست؟
چه فرصت ها و تهدیدهایی برای توسعه اکوتوریسم در منطقه وجود دارد؟
نقش کدام یک از عوامل استراتژیک در وضعیت فعلی اکوتوریسم منطقه مهم تر هستند؟
استراتژی(استراتژیهای) مطلوب در راستای توسعه اکوتوریسم در شهرستان تنکابن کدام است؟
فرضیه های پژوهش:
به نظر می رسد از مجموعه عوامل درون زا ی موثر بر توسعه اکوتوریسم در شهرستان تنکابن، نقاط قوت نسبت به ضعف ها قوی ترند.
به نظر می رسد محدوده مورد مطالعه با تهدیدهای جدی تری نسبت به عوامل فرصت روبروست.
احتمالا  استراتژی های ST استراتژی موثرتری در راستای توسعه اکوتوریسم در محدوده مورد مطالعه باشد.
روش انجام پژوهش:
این پژوهش بر مبنای هدف از نوع تحقیقات کاربردی و بر حسب روش از نوع توصیفی- تحلیلی است که در آن با بهره گرفتن از ماتریس ارزیابی عوامل خارجی(EFE) و ماتریس ارزیابی عوامل داخلی(IFE) ،اطلاعات مورد نیاز پژوهش را تهیه کرده و سپس با بهره گرفتن از ماتریس swot نوع استراتژی های ممکن و مناسب برای توسعه اکوتوریسم را شناسایی کرده و سپس با بکارگیری ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی (QSPM)، به اولویت بندی استراتژی ها و انتخاب بهترین استراژی اقدام می نماییم.
۱-۸-۱- تعریف روش پژوهش:
ماتریس ارزیابی عوامل خارجی، ابزاری است که به استراتژیست ها اجازه میدهد تا عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، حقوقی، تکنولوژی وضعیت بازار را در مقطع زمانی خاص مورد ارزیابی قرار دهند. عمدتا تجویزی بوده و به عنوان ابزاری برای جمع آوری اطلاعات محیط عمومی(فرصت ها و تهدیدها) بکار برده می شود. و ماتریس ارزیابی عوامل داخلی، ابزاری جهت ارزیابی نقاط قوت و ضعف است که عمدتا از نظرات و و قضاوت های مدیران مربوطه استفاده میشود(امینی و خبازباویل. ۱۳۸۸: ۲۲).
ماتریس سوات (توز) یکی از ابزار های مهمی است که مدیران بدان وسیله اطلاعات داخلی و خارجی را مقایسه میکنند و میتوانند با بهره گرفتن از آن، چهار نوع استراتژی ارائه نمایند: استراتژی so، استراتژی wo، استراتژی st و استراتژی wt. (رضوانی.۱۳۸۹: ۲۵۶).
ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی، یکی از تکنیک های بسیار شایع در ارزیابی گزینه های استراتژیک و مشخص نمودن جذابیت نسبس استراتژی هاست. در واقع مشخص میکند که کدام یک از گزینه های استراتژیک انتخاب شده،مناسب تر میباشد و آنها را اولویت بندی میکند. (امینی و خبازباویل.۱۳۸۸: ۲۶).

تعریف جامعه آماری
متخصصان و مسئولان بخش دولتی و خصوصی که در زمینه گردشگری و به طور خاص اکوتوریسم در شهرستان تنکابن فعالیت میکنند.
۱-۹-۱- روش تعیین حجم نمونه
به دلیل استفاده از روش گلوله برفی در نمونه گیری و معدود بودن افراد، روش تعیین حجم نمونه منتفی است.
۱-۹-۲- روش نمونهگیری
به دلیل بهره گیری از نظر کارشناسان اجرایی و متخصصان گردشگری آشنا به منطقه از روش نمونه گیری گلوله برفی استفاده خواهد شد. که در آن از متخصصان در مورد شناسایی سایر متخصصان مرتبط استفاده می شود.

روش های گردآوری اطلاعات:
۱-۱۰-۱- منابع داده ها:
آمارهای رسمی مرکز آمار ایران، گزارش های دولتی از ارگانهایی همچون سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، شهرداری، محیط زیست، منابع طبیعی و … ، نظر خبرگان و…  .
۱-۱۰-۲- ابزار گردآوری داده
مصاحبه، پرسشنامه و مشاهدات میدانی
۱-۱۰-۳- روش سنجش روایی ابزار:
برای سنجش روایی سوالات از روش منطقی ( روایی ظاهری و روایی محتوایی ) استفاده میشود.

روش سنجش پایایی ابزار:

مقدمه
روش تحقیق
واحد تحلیل
جامعه آماری
روش نمونه‌گیری
حجم نمونه
تعریف نظری و عملیاتی مفاهیم تحقیق
سطوح و واحد سنجش
پایایی و اعتبار
ابزار اندازه‌گیری داده‌ها
روش تجزیه و تحلیل داده‌ها
۳-۱ مقدمه
اکنون هنگام آن است که با عبور از مرحله‌ی پژوهش به میدان تجربه و مشاهده گام نهاده شود و با بررسی آن‌چه به طور نظری از آن بحث گردید صحت و سقم فرضیه‌های تحقیق در برخورد با واقعیت بیرونی سنجیده شود و مبنای تجربی که گواهی بر درستی یا نادرستی فرضیات است، فراهم آید. ورود به مرحله‌ی تجربی پژوهش، امکانات، ابزارها و روش‌هایی نیاز دارد که باید پیش از آغاز بررسی تجربی، اندیشیده شود. بدیهی است که عواملی چون موضوع امکانات و اهداف تحقیق در گزینش ابزارهای اندازه‌گیری، شیوه‌های گردآوری اطلاعات و به طور خلاصه، روش تحقیق سهم عمده‌ای دارد و هر پژوهش باید به ناچار شیوه‌های خاصی به کار گرفته شود. تناسب روش و اجرای آن با هدف و موضوع پژوهش، اصلی است که رعایت آن به محقق کمک می‌کند تا شناختی را که در برخورد با واقعیت کسب می‌کند و می‌خواهد آن را معیاری برای تأیید یا اصلاح جنبه‌های نظری پژوهش قرار دهد با درجه بالایی با واقعیت تطبیق کند.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

از این رو فصل حاضر به مبانی روشی یا روش‌شناسی تحقیق اختصاص یافته است که در آن روش تحقیق، جامعه آماری، شیوه‌ی نمونه‌گیری، حجم نمونه، تعریف عملیاتی متغیرهای تحقیق، اعتبار و پایایی ابزار گردآوری داده‌ها، مشخصات پرسش‌نامه، روش آماری و ابزار مورد استفاده جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها توضیح داده خواهد شد.
۳-۲ روش تحقیق
هدف از تحقیق در هر رشته و حوزه‌ای رسیدن به یک‌سری شناخت‌ها و تبیین روابط بین متغیرها می‌باشد. برای پی بردن به این شناخت‌ها و روابط می‌توان از روش‌های مختلفی استفاده کرد. در علوم انسانی و اجتماعی، روش‌هایی چون روش: آزمایشی، میدانی، پیمایشی، اسنادی، تحلیل محتوا، فراتحلیل و غیره از جمله روش‌ها می‌باشند. هر کدام به فراخور حوزه و رشته‌ مطالعاتی، موضوع، اهداف و سؤالات تحقیق مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این تحقیق از روش پیمایش استفاده شده است.
بی‌شک پیمایش عام‌ترین روش تحقیق در علوم اجتماعی است. پیمایش‌ها داده‌های مفیدی برای دامنه بزرگی از موضوعات تحقیقی پدید می‌آورد و از قابلیت انواع گسترده‌ای از تحلیل‌ها برخوردارند. پیامد پیمایش برای محقق رشته‌ای از پاسخ‌هاست که غالباً گزینه‌های ثابت پرسش‌ها هستند و از مجموع آن‌ها می‌توان برای سنجش خصوصیات و نگرش گروه‌های معینی سود جست (بیکر،۱۳۷۷). در این روش از گروه معینی از افراد خواسته می‌شود به تعداد پرسش مشخص (که برای همه افراد یکسان است) پاسخ دهند. این پاسخ‌ها مجموعه اطلاعات تحقیق را تشکیل می‌دهند (همان:۱۹۶). از این روش می‌توان برای آزمون تبیین‌های تصدیق شده، روابط فرض شده یا ساختن نظریه‌های جدید استفاده نمود.
۳-۳ واحد تحلیل
واحد تحلیل آن واحدی است که مورد مشاهده قرار می‌گیرد و از آن اطلاعات لازم جهت تحقیق گردآوری می‌شود. واحد‌های تحلیل عبارتند از افراد یا چیزهایی که محققان اجتماعی ویژگی‌های آنان را مشاهده، توصیف و تبیین می‌کنند. معمولاً واحد تحلیل در تحقیقات اجتماعی تک‌تک افراد هستند اما این واحد ممکن است گروه یا فرآورده‌های اجتماعی نیز باشند (ببی^[۲۰]، ۱۳۸۷). در تحقیق حاضر، واحد مشاهده فرد می‌باشد. زیرا بررسی عوامل تعیین کننده تصمیم سزارین در زنان باردار در سطح فردی است و اطلاعات لازم از فرد پاسخگو جمع آوری می‌شود.
۳-۴ جامعه‌ی آماری
مجموعه اشیاء یا نمودهایی که یک یا چند صفت مشترک داشته باشند و یک جا در نظر گرفته شوند را جامعه می‌نامند. به عبارت دیگر، مجموعه‌ی افراد جامعه را که نمونه ای از آن‌ها بتواند نمایان‌گر و معرف آن باشد جامعه‌ی آماری می‌نامند (منصورفر،۲:۱۳۸۰). لذا جامعه آماری در هر تحقیق به آن گروهی اطلاق می‌شود که می‌خواهیم درباره‌اش نتایجی بگیریم (ببی۲۳۱:۱۳۸۷). در پژوهش حاضر جامعه‌ی آماری؛ زنان ۱۵تا۴۹ ساله باردار، که در ماه‌های آخر بارداری می‌باشند و در یکی از مراکز بهداشتی و درمانی شهر اصفهان قصد وضع حمل (به روش سزارین و یا زایمان طبیعی) را دارند، می‌باشد.
۳-۵ روش نمونه‌گیری
چون حجم یا اندازه‌ی اکثر جامعه های تحقیقی بسیار بزرگ است، بنابراین، اندازه‌گیری ویژگی مورد پژوهش برای تک تک افراد یا عناصر جامعه غیرممکن است. خوشبختانه به طور معمول اندازه‌گیری ویژگی مورد پژوهش برای تک تک اعضای جامعه ضروری نیست. بلکه کافی است تا نمونه از جامعه انتخاب و اندازه‌گیری شود و بر اساس یافته‌های حاصل از نمونه، این نتایج به کل جامعه تعمیم داده شود. نمونه عبارت است از زیر جامعه‌ای که از کل جامعه انتخاب می‌شود و معرف آن است (همان،۲۶) و باید دارای صفاتی چون نمایا و معرف بودن وتعمیم‌پذیری باشد (ساروخانی،۱۵۷:۱۳۸۳).
در این پژوهش از نمونه‌گیری سهمیه‌ای^[۲۱] و نمونه گیری آسان^[۲۲] استفاده شده است.
در نمونه گیری سهمیه‌ای سعی می‌شود ساختار نمونه مشابه ساختار جمعیت باشد. سپس، برای مؤلفه‌های این ساختار (طبقات) سهمیه‌هایی متناسب با حجم آن در نظر گرفته می‌شود. ترکیب مزبور، معمولاً در تکالیف واگذار شده به پرسشگران هم رعایت می‌شود، ولی انتخاب واحدها در نمونه‌گیری سهمیه‌ای، در چهارچوب تکالیف تعیین شده، به عهده‌ی پرسشگر است (سرایی،۱۲:۱۳۹۱).
نمونه‌گیری سهمیه‌ای نوعی نمونه‌گیری غیراحتمالی است که غالباً با نمونه‌‌گیری احتمالی طبقه‌بندی اشتباه گرفته می‌شود. دلیل این مغالطه هم این است که در این نمونه‌گیری سعی می‌شود پاره نمونه‌هایی با حجمی خاص از گروه‌های کاملاً معینی گرفته شود. اختلاف این نمونه‌گیری با نمونه‌گیری طبقه‌بندی در این است که نمونه‌گیری سهمیه‌ای فاقد چهارچوب نمونه‌گیری برای انتخاب نمونه است. در عوض گروه‌ها معین شده، حجم نمونه‌گیری از هر گروه تعیین می‌شود و سپس از هر کجا که بتوان افراد واجد شرایط را پیدا کرد آنها را برای نمونه‌گیری سهمیه‌ای انتخاب می‌کنند (بیکر^[۲۳]،۱۸۹:۱۳۸۶).
در این پژوهش می‌خواهیم ویژگی‌های زنانی که سزارین می‌کنند و زنانی که طبیعی زایمان می‌کنند را بسنجیم، و به دلیل آن‌که نسبت کسانی که سزارین می‌کنند بیشتر از کسانی است که طبیعی زایمان می‌کنند به همین خاطر از نمونه‌گیری غیراحتمالی سهمیه‌ای استفاده شده است. (در بیمارستان‌های شهر اصفهان تقریبا از زایمان‌ها به صورت طبیعی و از زایمان‌ها به صورت سزارین انجام می‌شوند بنابراین در نمونه ۴۰۰ نفری ما ۳۰۰ نفر کسانی که قصد سزارین دارند و ۱۰۰ نفر از کسانی که قصد زایمان طبیعی داشتند در نظر گرفته شده است) و با مراجعه به بیمارستان‌های که حاضر به همکاری شده بودند به روش نمونه‌گیری آسان نمونه‌هایی که در دسترس و با توجه به برآوردهای انجام شده بودند انتخاب شدند. در زیر نام بیمارستان‌ها و توزیع درصدی و تعداد زایمان طبیعی و سزارین در هر بیمارستان آورده شده است که به نسبت از هر بیمارستان نمونه‌هایی انتخاب می‌شوند. روش محاسبه این‌گونه است:
تعداد زایمان‌های طبیعی را که در هر بیمارستان انجام می‌شود را بر کل تعداد زایمان‌های طبیعی تقسیم می‌کنیم تا درصد طبیعی حاصل شود. برای محاسبه درصد سزارین‌ها نیز به همین گونه عمل می‌کنیم.
برای به دست آوردن تعداد زایمان‌های طبیعی در نمونه که همان محاسبه نسبت می‌شود، ۱۰۰ را که تعداد نمونه زایمان طبیعی در مطالعه می‌باشد را تقسیم بر ۱۰۰ کرده عدد ۱ حاصل می‌شود سپس درصد زایمان طبیعی در هر بیمارستان را در ۱ ضرب می‌کنیم، اما برای محاسبه تعداد سزارین در نمونه ، چون نمونه سزارین ما ۳۰۰ است آن را بر ۱۰۰ تقسیم کرده عدد ۳ حاصل می‌شود آن را در، درصد سزارین ضرب کرده نسبت سزارین به‌دست می‌آید که همان تعداد سزارین در هر بیمارستان را به ما نشان می‌دهد.
جدول شماره ۳-۱توزیع درصدی و نسبی زایمان طبیعی و سزارین در بیمارستان‌های منتخب شهر اصفهان طی ماه خرداد و تیر۱۳۹۰

یکی از مشکلات اساسی تولیدکنندگان گیاهان زینتی بویژه گیاهان گلدانی در کشور ما محدود بودن بسترهای کشت مناسب است. این بسترها برای گیاهان مختلف متفاوت هستند. بستر کشت از مهمترین عوامل اساسی است که بر روی شکل ظاهری گیاه تأثیر می‌گذارد(لمیر، ۱۹۹۵). انتخاب یک ماده به عنوان بستر کشت مناسب به دسترسی آن ماده، قیمت و محل انجام آزمایش بستگی دارد(کولگارت، ۱۹۸۳). امروزه بسیاری از گیاهان آپارتمانی برگ زینتی در بسترهای کشت بدون خاک که در آنها از پیت به عنوان بستر پایه استفاده می‌شود، پرورش داده می‌شود(پول و همکاران^[۳]، ۱۹۸۱). هدف از این تحقیق بررسی توان کاربرد کمپوست فضولات کرم ابریشم به عنوان کود آلی به منظور کاهش یا حداقل تعدیل میزان مصرف کودهای شیمیایی و تأثیر آن در خصوصیات فیزیکی و شیمیایی بسترهای کشت، همچنین مشخص کردن بهترین مخلوط کمپوستی به عنوان بستر کشت گیاه مورد آزمایش سینگونیوم می‌باشد.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

فصل دوم:
کلیات و مرور منابع
۲-۱- تاریخچه استفاده از کمپوست
فرایند جمع‌ آوری مواد آلی به منظور کمک به تجزیه‌ی آنها و استفاده از مواد حاصل در اراضی کشاورزی برای قرنها در تمدنهای مختلف وجود داشته است. در چین، کمپوست کردن بقایای گیاهی مخلوط شده با فضولات انسانی و دامی بیش از ۲۰۰۰ سال سابقه دارد( لوپز-رئال^[۴]، ۱۹۹۰). در اروپا، استفاده از ضایعات کمپوست شده برای حاصلخیز نمودن خاکها به دوران امپراطوری روم برمی‌گردد و در این زمان استفاده از کودهای آلی توسط کشاورزان بسیار رایج بوده است( پار و هورنیک^[۵]، ۱۹۸۲). سر آلبرت هوارد^[۶] در اوایل قرن بیستم در ایندور^[۷] هندوستان باعث تولد مجدد تولید کمپوست در اروپا به عنوان روشی برای کاهش حجم ضایعات و بهبود شرایط خاک شد. که پس از چندین سال آزمایش روش ایندور متحول شدو روش های متعددی برای کمپوست‌ کردن ضایعات مختلف آلی ابداع شده است( لیما^[۸]، ۱۹۸۵). در ژاپن در سالهای بعد از جنگ جهانی، به دلیل کمبود کودهای شیمیایی، کمپوست به عنوان مهمترین منبع عناصر غذایی گیاهان مطرح بود( مینارد^[۹]، ۱۹۸۳). در ایران تهیه‌ی کمپوست و بهره‌گیری از آن درکشاورزی به صورت سنتی از زمان های بسیار قدیم، رواج داشته است. کشاورزان با جمع‌ آوری برگ درختان و اضافات کشاورزی و دفن آنها در زیر زمین، کود تولید می‌کردند و آن را به مصرف می‌رساندند. اولین کارخانه‌ی کمپوست با ظرفیت ۸۰۰تن زباله در روز در سال ۱۳۴۸در اصفهان افتتاح شد. که هم اکنون کارخانه‌ها‌ی تولید کود آلی در شهرهای ایران تأسیس و در حال فعالیت هستند(حسن زاده و همکاران، ۱۳۸۵). آنچه که در تاریخ کمپوست مطرح هست تأسیس و تعطیل شدن واحدهای تولید کمپوست در دهه‌ های گذشته در سطح دنیا می‌باشد که این بدلیل غیر متداول بودن مصرف کمپوست با فشار فرآینده‌ی ناشی از موسسات مدیریت ضایعات که سعی دارند مواد حاصل از فرآوری ضایعات را در اراضی کشاورزی مصرف کنند، در تضاد بوده است. لوپز-رئال در سال ۱۹۹۴ به روشنی اظهار داشت که دلیل شکست تجاری نمودن کمپوست مربوط به محدودیتهای فرایند تولید کمپوست یا فقدان پایه‌ی علمی و یا بازاریابی نبوده بلکه عواملی مانند بازارپسندی که مطلقاً مربوط به کیفیت ضایعات مورد استفاده در تولید کمپوست است، در این امر دخالت دارد. با این وجود کمپوست به عنوان یکی از مهمترین روشها جهت تبدیل ضایعات به مواد غنی از عناصر غذایی بدون آثار زیانبار برای پرورش گیاه و همچنین باعث بهبود خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک مورد استفاده قرار می‌گیرد که اخیراً در کشورهای مختلف گسترش زیادی پیدا کرده است(هاشمی مجد، ۱۳۸۴).
۲-۲- تعریف کمپوست
ازنظر لغوی کمپوست از کلمه لاتینCompositus به معنی ترکیب و مخلوط گرفته شده است(دالزل و همکاران^[۱۰]، ۱۹۸۷). کمپوست یک فرایند زیست شیمیایی است که در آن ریزجانداران هوازی و بی‌هوازی، مواد آلی را به محصول نهایی که در واقع کود آلی پوسیده است تبدیل می‌کنند(گوپتا^[۱۱]، ۲۰۰۳). کمپوست عبارت است از تجزیه زیستی ضایعات آلی به هوموس و مواد شبه هوموسی. در فرایند تولید کمپوست که اکسایش سریع مواد آلی و واجد مرحله گرمایی(۴۵ الی ۶۵ درجه سانتی‌گراد) است، ریز جانداران گرما، دی‌اکسید‌کربن و آب تولید می‌کنند(دومینگوز و همکاران^[۱۲]، ۱۹۹۷).
فرایند تولید کمپوست، فرآیندهای طبیعی تجزیه مواد آلی و همچنین فعالیت‌های انجام شده در بخشهای متنوع کشاورزی، شهری، صنعتی را در بر می‌گیرد که بدون هیچ زیانی برای بستر کشت باعث حاصلخیزی و تولید بیشتر می‌شود(ملکوتی، ۱۳۷۹). کمپوست فرآیندی بیولوژیک و گرمازا است که در طی آن با خروج کربن به صورت دی‌اکسید‌کربن نسبت C/N مواد اولیه کاهش می‌یابد(کاواس، ۱۹۹۱). کمپوست کردن عبارت از تجزیه یا شکستن مواد آلی توسط مجموعه‌‌‌‌ای از میکروارگانیسم‌ها در یک محیط گرم، مرطوب و هوادار است(دالزل و همکاران ۱۹۸۷). کمپوست کردن تجزیه بیولوژیکی توده ضایعات تحت شرایط کنترل شده می‌باشد(هارتمن و همکاران ۱۹۹۰).
۲-۳-میکروبها و جانوران مؤثر در فرایند کمپوست کردن
اجزای تشکیل دهنده‌ی مواد قابل تبدیل به کمپوست اعم از بقایای گیاهی یا ضایعات شهری به سه قسمت اصلی تقسیم می‌شوند. کربوهیدراتهای ساده و پلیمری(قندها، نشاسته، سلولز، همی‌سلولز و پکتین)، لیگنین و ترکیبات حاوی نیتروژن( اسیدهای آمینه، پروتئینها و نیتروژن معدنی)(رکیگل^[۱۳]، ۱۹۹۵). فراوانی نسبی و وضعیت این اجزا تعیین کننده جمعیت میکروبی در سیستم و سرعت تجزیه مواد آلی است. ریز جانداران بسته به نوع مواد بستری هرکدام ترکیبات پیچیده‌ی آنزیمی خاص خود را دارند و بنابراین با تغییر نوع مواد بستری جمعیت آنها تغییر می‌کند(گلوئک^[۱۴]، ۱۹۷۷). این ریزجانداران مجموعه‌ای از قارچها، باکتریها و اکتینومیستها که درون توده‌های کمپوست فعالیت می‌کنند. هرچند که پروتوزوآها و ویروسها توانایی تجزیه‌ی کمی دارند، وجودشان در توده‌های کمپوست گزارش شده است. موجودات زنده یا مرده می‌توانند بیش از ۲۵ درصد از وزن کل کمپوست را تشکیل دهند( پوینکلوت^[۱۵]، ۱۹۷۸). تجزیه‌ی اولیه توسط ریز جانداران تخمیری که بیشتر از نوع باکتریها هستند صورت می‌گیرد. این موجودات قندها، نشاسته، اسیدهای آمینه، پروتئینها و ترکیبات معدنی نیتروژن را مصرف می‌کنند(گلوئک، ۱۹۷۷ :آلکساندر ۱۹۷۷). قارچها از مواد قابل تبدیل به کمپوست به عنوان منبع کربن و نیتروژن استفاده می‌کنند و نسبت به باکتریها و اکتینومیستها نیاز به نیتروژن و رطوبت کمتری دارند و بیشتر در فرآیندهای هوازی تجزیه شرکت می‌کنند (هواگ^[۱۶]، ۱۹۸۰) قارچها در شرایطی که pH محیط برای باکترها و اکتینومیستها مناسب نباشد، قادر به رشد و تکثیرند(آلکساندر^[۱۷]، ۱۹۷۷).
اکتینومیستهای گرمادوست(مانندThermonospora mesophila ) در تجزیه لیگنین، لیگنوسلولز و سلولز نقش دارند و در شرایط سرد و مرطوب و در pH‌های کمتر از ۵، فعالیت آنها متوقف می‌شود(آلکساندر، ۱۹۷۷). پروتوزوا ساده‌ترین شکل زندگی جانوری هستند و اکثر آنها از ارگانیسم‌های دیگر مثل باکتریها و، جلبکها و تیپهای مختلفی از پروتوزوا تغذیه می‌کنند. عقیده براین است که پروتوزوا میزان و تعداد باکتریها را کنترل می‌کند، وقتی که شرایط محیطی مثل رطوبت و حرارت برای رشد نامناسب باشد پروتوزوا می‌تواند به شکلی دربیاید که شرایط را به مدت قابل توجهی تحمل کند . در صورت خنک شدن مواد در حال کمپوست شدن و افتادن پیک حرارتی، دامنه وسیعی از جانوران کوچک خاکی قابل دسترس است. این جانوران شرایط هوازی و رطوبت کافی و دامنه حرارتی ۱۵-۷ درجه سانتیگراد را ترجیح می‌دهند(دالزل، ۱۹۸۷).
۲-۴-روش های تهیه کمپوست
۲-۴-۱- کمپوست هوازی
تجزیه هوازی شامل روشهایی است که در آنها اکسیژن به درون توده در حال تجزیه وارد می‌شود. فرایند هوازی از نظر متابولیکی بسیار فعالتر و سریعتر است. دمای تولید شده در هضم هوازی معمولا بین ۴۵ الی ۶۵ درجه‌‌ی سانتی‌گراد است و گاهی حتی ممکن است به ۷۰ درجه‌ی سانتیگراد و یا بیشتر هم برسد. دراین شرایط ریزجاندارانی که تجزیه را به عهده دارند، گرمادوستند(وایلز، ۱۹۷۸).
۲-۴-۲- کمپوست غیر هوازی
تولید این کمپوست بدون هوا انجام می‌گیرد، در واقع تجزیه‌ی بی‌ هوازی بعد از آن ‌که اکسیژن توسط ریز جانداران مصرف شد اعمال می‌شود. دمای سیستم‌های بی‌هوازی معمولا بین ۱۵ الی ۴۵ درجه و در شرایط بخصوص در بعضی از سیستم‌ها بین ۳۸ الی ۵۵ درجه است و ریز جاندارانی که در شرایط بی‎‎هوازی فعالند میانه دوستند. محصول اصلی فرایند تجزیه‌ی هوازی دی‌اکسیدکربن است اما متان و مقدار کمی دی‌اکسیدکربن نیز در فرایند‌های بی‎هوازی تولید می‌شود . مواد حد واسط مانند مرکاپتان و گازهای سولفیدی نیز در طول تجزیه‌ی بی‎هوازی تولید می‌شود و بوهای نامطلوب در محیط ایجاد می‌کند(پوینکلوت، ۱۹۷۸).
۲-۵- مزایای کمپوست کردن
در اکثر شهرهای بزرگ مشکل جمع آوری و دفع زباله وجود دارد. سوزاندن و دفن زباله به دلیل آلوده کردن هوا، خاک و آبهای زیرزمینی نمی‌تواند راه حل اساسی مشکل باشد. به این علت که بیش از ۵۰ درصد زباله را مواد آلی تشکیل می‌دهد، بنابراین تبدیل زباله به کمپوست بهترین و مناسب ترین عملی است که می‌توان در جهت سلامت طبیعت انجام داد. تهیه کمپوست از مواد زاید نظیر زباله‌های شهری و لجن فاضلاب از سه جنبه بهداشتی، کشاورزی و اقتصادی دارای اهمیت است. در چند سال اخیر تلاش‌های زیادی جهت اقتصادی‌تر شدن این روش انجام شده است و کارخانه‌های مختلف در سراسر دنیا سعی نموده‌اند تا سودآوری حاصل از اینگونه کارخانه‌ها را افزایش دهند(پاداشت، ۱۳۷۷ و فخاری و ریحانی، ۱۳۸۱) . کمپوست کردن مواد زاید و مصرف آن در کشاورزی نتایج مفیدی را به همراه دارد که در زیر به تعدادی از آن اشاره می‌شود.
۲-۵-۱- تأثیر کمپوست بر خصوصیات فیزیکی خاک و محیط‌های کشت
اولین هدفی که از مصرف مواد آلی تعقیب می‌شود فراهم نمودن شرایط مساعد از نظر رطوبت و تهویه برای فعالیت موجودات زنده و رشد گیاهان است. کودهای آلی به نگهداری آب و مواد غذایی کمک کرده و از شستشوی آنها جلوگیری می‌کند. مصرف کودهای آلی موجب ازدیاد خلل و فرج می‌گردد(رفیع ۱۳۷۰ و خندان و آستارایی ۱۳۸۴) . کمپوست باعث بهبود و افزایش پایداری ساختمان خاک می‌گردد. با پایدار شدن ساختمان خاک، میزان تخلخل خاک افزایش و میزان چگالی ظاهری کاهش می‌یابد و در نتیجه میزان نفوذپریری خاک نسبت به آب و هوا بیشتر می‌شود و موجب افزایش ظرفیت نگهداری آب و خاک و محتوای آن می‌گردد(هرناندو و همکاران^[۱۸]، ۱۹۸۹ ؛ استیوارت و همکاران^[۱۹]، ۱۹۹۸).
۲-۵-۲- تأثیر کمپوست بر خصوصیات شیمیایی خاک و محیط‌های کشت
هوموس حاصل از تجزیه کمپوست دارای خصوصیات مشابه با هوموس حاصل از تجزیه سایر منابع مواد آلی است و به طور کلی، هوموس دارای ظرفیت تبادل کاتیونی بالایی است. بارهای منفی که روی کلوئیدهای هوموس موجود است، در اثر یونیزاسیون، گروه‌های عامل فعالی همانند گروه کربوکسیل (-COOH)، گروه هیدروکسیل(-OH) و گروه آمین(-NH2) حاصل می‌گردد و این بارها باعث افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی می‌شوند(ظرفیت تبادل کاتیونی هوموس ۴۰۰ – ۲۰۰ میلی‌اکی‌والان در ۱۰۰ گرم است). این کلوئیدها مانند کلوئیدهای رس کاتیونهایی مانند کلسیم، منیزیم و پتاسیم را به خوبی جذب و نگهداری می‌نمایند و از آبشویی عناصر غذایی قابل استفاده گیاهان جلوگیری به عمل می‌آورند و این عناصر را به تدریج در اختیار ریشه گیاهان قرار می‌دهند. بر اثر مصرف کود کمپوست تولید گازکربنیک به طور کاملاً محسوسی افزایش یافته و این گاز کربنیک به اسید کربنیک تبدیل و باعث حلالیت بیشتر عناصر کم محلول می‌شود(کینگ و موریس^[۲۰]، ۱۹۷۲).
کمپوست باعث افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی می‌شود، با افزایش یک درصد مواد هوموسی در نتیجه مصرف کمپوست میزانCEC، ۲ میلی‌اکی‌والان بر صد گرم افزایش می‌یابد(سوفر و بیرد^[۲۱]، ۱۹۷۸ ). اضافه کردن کمپوست باعث افزایش مقدار عناصر غذایی می‌شود و غلظت عناصر غذایی پر مصرف بطور معنی‌داری افزایش می‌یابد( باواکوا و ملانو^[۲۲]، ۱۹۹۳). کمپوست از نظر عناصر غذایی ضروری کم مصرف مانند بر، آهن، روی و مس غنی است( اپستین و همکاران^[۲۳]، ۱۹۹۲).
۲-۵-۳- تأثیر کمپوست بر خصوصیات بیولوژیکی خاک و محیط‌های کشت
اضافه کردن مواد آلی و کمپوست سبب افزایش جمعیت میکروبی و فعالیت آنزیمی می‌شود(لی و همکاران^[۲۴]، ۲۰۰۴).
فعالیت موجودات زنده برای تأمین هوا، حرارت، آب و بالاخره رشد گیاه بسیار مهم است، در زمین‌هایی که کود کمپوست مصرف می‌شود حتی تا چندین سال بعد تعداد کرم‌های خاکی در مقایسه با زمین‌هایی که کود کمپوست مصرف نشده، زیادتر است(اشراقی، ۱۳۵۵ و پیوست والفتی، ۱۳۸۷).
هوموس حاصل از کمپوست در بقا و تداوم حیات میکروارگانیسم‌ها نقش مؤثری دارد. میکروارگانیسم‌ها اکثراً جذب کلوئیدهای رسی و به خصوص هوموس می‌شوند، این حالت که در نتیجه یک نوع کشش الکترواستاتیکی بوجود می‌آید سبب حفظ باکتری‌ها شده و از انتقال آنها بوسیله آب جلوگیری می‌کند(صالح راستین، ۱۳۷۵).
۲-۵-۴- تأثیر کمپوست بر شوری بستر کشت
نمک بیش از اندازه( با هدایت الکتریکی بالاتر ازmS/cm2) در مخلوط‌های گیاهان و یا آب آبیاری، می‌تواند رشد گیاه را کاهش دهد و باعث سوختگی برگ شود و یا حتی گیاه را از بین ببرد. شوری کمتر از mS/cm2 مشکلی در رشد و نمو ایجاد نمی‌کند. شوری بالاتر ازmS/cm 4 بصورت مشابهی اکثر گیاهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و در شوری بالاتر از mS/cm8 فقط گیاهان متحمل به شوری می‌توانند رشد نمایند(پاداشت دهکایی، ۱۳۷۷).
پاداشت(۱۳۷۷) در بررسی کمپوست ضایعات چای و آزولابه عنوان بستر کشت گیاه جعفری پاکوتاه Tageta patula “Golden Boy” به این نتیجه رسید که میزان شوری در کمپوست‌های چای و آزولا بالاتر از استاندارد(Ec<2/2dS/m)) است و جهت استفاده از این کمپوست‌ها باید با موادی مثل پرلیت مخلوط گردد و به عنوان بستر کشت گیاهان زینتی استفاده شود.
جاینر(۱۹۸۱) دامنه شوری در بسترهای کشت گیاهان برگ زینتی را بین ۶۳/۰ تا ۵۶/۱ میلی‌موس بر سانتیمتر تعیین نمود.
۲-۶- مراحل تشکیل کمپوست
فرایند تشکیل کمپوست دارای سه مرحله هست که عبارتند از:
در مرحله اول قندها و مواد آسان تجزیه شونده، تجزیه می‌شوند. این مرحله ۲۴ تا ۴۸ ساعت به طول می‌ انجامد.
مرحله دوم شامل تجزیه سلولز و موادی است که کمتر قابل تجزیه هستند. این مرحله ممکن است چندین ماه به طول انجامد.
مرحله سوم، رسیدگی نهایی کمپوست است . در این مرحله تجزیه کاهش یافته و مواد هومیکی به مقدار زیاد تجمع می‌یابند(پاداشت، ۱۳۷۷) .
۲-۷- فرایند کمپوست شدن
به طور کلی فرایند کمپوست شدن شامل چهار مرحله است که در زیر به صورت خلاصه بیان می‌گردد:
۲-۷-۱- فاز مزوفیلیک(۴۰- ۲۵ درجه‌ی سانتیگراد)
در این فاز(فاز شروع نیز نامیده می‌شود) ترکیباتی مانند قند و پروتئین‌ها که به آسانی تجزیه می‌شوند و غنی از انرژی هستند توسط قارچ و اکتینوباکترها و باکتری‌ها که به تجزیه کننده‌های اولیه معروفند تجزیه می‌گردند. مشروط بر این که چنانچه تأثیرات مکانیکی(مانند چرخاندن) کم باشند، کرم‌ها، هزارپاها و جانوران ریز که نقش سازمان دهنده دارند در آن افزایش می‌یابند. بسته به روش کمپوست کردن همکاری این جانداران می‌تواند متفاوت باشد و در موارد خاصی تولید ورمی‌کمپوست قابل ملاحظه‌ای می‌کنند. بخوبی ثابت شده که تعداد اورگانیسم‌های مزوفیلیک در مواد اولیه از نظر اندازه سه برابر بیشتر از تعداد اورگانیسم‌های ترموفیلیک است اما فعالیت تجزیه کنند‌های اولیه بالا رفتن دما را القا می‌کند(شکل ۲-۱).
۲-۷-۲- فاز ترموفیلیک(۶۵- ۳۵ درجه‌ی سانتیگراد)
اورگانیسم‌هایی که با دماهای بالا وفق پیدا نمودند به خاطر گزینه‌ی رقابتی بودن این فرآیندها و به طور تدریجی و در پایان تقریباً به طور کامل با جانداران مزوفیلیک جایگزین می‌گردند. اورگانیسم‌های مزوفیلیک در حال رشد بعد از مدتی می‌میرند و در نهایت توسط اورگانیسم‌های ترموفیلیک همراه با زباله‌ها و آسان تجزیه شونده‌ها تجزیه می‌گردند. تجزیه به سرعت افزایش می‌یابد و تا زمانی که دما به ۶۲ درجه سانتیگراد برسد تسریع می‌شود. حداکثر رشد قارچ‌های ترموفیلیک در دماهای بین ۳۵ تا ۵۵ درجه سانتیگراد است در حالی که دماهای بالاتر از رشد قارچ‌ها ممانعت می‌کند. اکتینوباکترها و باکتری‌های گرمادوست و مقاوم به گرما به خاطرفعالیت شان در دماهای بالا شناخته شده‌اند. علیرغم تخریب اکثر میکرواورگانیسم‌ها در دمای بالاتر از ۶۵ درجه سانتیگراد، دما بالاتر رفته و ممکن است از ۸۰ درجه‌ی سانتیگراد نیز تجاوز کند. احتمالاً بالا رفتن دما می‌تواند به دلیل فعالیت میکروبی نبوده بلکه تا اندازه‌ای ناشی از واکنش‌های حرارت‌زای غیر زنده که حاصل آنزیم‌های مقاوم به دما که از اکتینوباکتر‌ها باقی مانده باشد. دامنه‌ی دماهایی ارگانیسم‌های سایکروتولرنت، مزوفیلیک و ترموفیلیک و میزان تولید نسل‌شان در شکل ۲-۱ نشان داده شده است.
شکل۲- ۱- دامنه‌ی دمایی ارگانیسم‌های سایکروتولرنت، مزوفیلیک و ترموفیلیک و میزان تولید نسل آنها
دماهای یکسان در همه‌ی قسمت های توده‌ی کمپوست وجود نخواهد داشت. بنابراین توجه به این نکته ضروری است که از طریق چرخاندن منظم هر قسمت از مواد کمپوست شونده بیرونی به قسمت‌های مرکزی و گرم‌تر منتقل گردد. از نقطه نظر میکروبیولوژیکی، چهار ناحیه‌ی اصلی در توده‌ی کمپوست قابل شناسایی است(در شکل ۲-۲ نشان داده شده است). ناحیه‌ی بیرونی‌تر^[۲۵] سردتر است و به اندازه‌ی کافی به آن اکسیژن می‌رسد. ناحیه‌ی داخلی^[۲۶] به مقدار کمی اکسیژن به آن می‌رسد و ناحیه‌ی پایین‌تر^[۲۷] گرم می‌باشد و اکسیژن به خوبی به آن می‌رسد در حالی که ناحیه‌ی بالاتر^[۲۸] گرمتر بوده و اکسیژن متوسطی به آن خواهد رسید.
شکل ۲-۲- مقطع عرضی از توده‌ی کمپوست( ناحیه‌‌های اصلی و مسیر انتقال گرما نشان داده شده است)
فاز ترموفیلیک از لحاظ بهداشتی بسیار مهم است. در این فاز پاتوژنهای انسانی و گیاهی از بین می‌روند و بذر علف‌های هرز و لارو حشرات نابود می‌شوند. این مرحله فقط به خاطر دوره‌ی دمایی فاز مزوفیلیک نیست بلکه همچنین ناشی از تولید آنتی‌بیوتیک‌های خاص توسط اکتینوباکتر‌ها که جمعیت غالب در این فاز می‌باشد صورت می‌گیرد. مزیت دماهای بالای ۷۰ درجه‌ی سانتیگراد این است که اکثر مزوفیل‌ها در این دماها از بین می‌روند و بنابراین بازیافت بعد از پیک دمایی به تأخیر می‌افتد(شکل ۲-۳).

دو دهلیز و یک بطن، قلب سه حفره ای مار را می سازد. دهلیز راست و دهلیز چپ به ترتیب خون شش ها و بدن را دریافت کرده و به بطن منتقل می کنند. قلب توسط کیسه پریکاردیوم پوشیده شده است. طحال به کیسه صفرا و پانکراس متصل است که وظیفه آن فیلتر کردن خون و بازیافت سلول های قرمز کهنه است. غده تیموس در بافت چربی بالای قلب قرار دارد و مسئول بلوغ سلول های ایمنی مخصوص در خون است.
۲-۱-۶-۸- سیستم تنفس
سیستم تنفسی مارها شامل نای، برونش ها، شش ها و کیسه های هوایی می باشد. نای از حنجره شروع شده و تا نزدیکی قلب خاتمه می یابد و به درون برونش ها منشعب می شود. شش چپ تحلیل رفته و وظیفه ای ندارد. برونش راست به سمت شش راست رفته و دراز و کشیده است. بخش جلویی شش دارای رگ های خونی بوده و وظیفه آن تبادل گازها می باشد، اما نیمه دوم شش بدون عروق خونی است و دارای کیسه های هوایی است که تا دم امتداد دارد. کیسه های هوایی وظایف هیدروستاتیک دارند و فشار داخل حفره بدن را تنظیم می کنند. مارهایی که در دریا زندگی می کنند دارای آبشش نیستند و برای تنفس مجبور هستند که به سطح آب بیایند اما توانایی آن را دارند که ساعت ها زیر آب بمانند. آنها در این مدت می توانند از اکسیژن محلول در آب استفاده نمایند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۲-۱-۶-۹-سیستم گوارش
دستگاه گوارشی مار به دلیل کشیده بودن بدن آنها با آن تطابق یافته و شامل دهان، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ، مخرج و غده های گوارشی است. چون مارها در هنگام مراحل بلع باید به تنفس خود ادامه دهند بنابراین هنگام بلع منفذ نای بین دو نیمه آرواره زیرین کشیده شده و باز می ماند. مری در امتداد کیسه های هوایی از حلق یا گلو و نهایتاً تا معده ادامه دارد. در پستانداران، مری به صورت ماهیچه ای است و باعث حرکت غذا به داخل معده می شود. در مارها، اگر چه مری ماهیچه های کمی دارد و غذا را به معده حرکت می دهد اما بیشتر حرکت غذا به معده توسط کل بدن صورت می گیرد. کلوآک محفظه عمومی است که تولیدات هضم و تولیدمثلی را تحویل می گیرد. کبد، کیسه صفرا و پانکراس در سیستم گوارشی وجود دارد. کبد طویل ترین ارگان داخلی بدن مار است که فضای بین قلب و معده را پر می کند. یکی از وظایف کبد تولید صفراست که یک آنزیم هضم کننده است. کیسه صفرا صفرای تولید شده به وسیله کبد را ذخیره می کند و زمانی که لازم باشد به داخل روده کوچک آزاد می کند. پانکراس آنزیم های هضم کننده را به روده کوچک ترشح می کند، همچنین پانکراس هورمون تنظیم کننده قند خون را ترشح می کند.
۲-۱-۶-۱۰- سیستم آندوکرین
سیستم آندوکرین شامل غده هایی است که هورمون ترشح کرده و وظایف نرمال بدن را انجام می دهند. غدد آندوکرین مارها شبیه پستانداران است. به عنوان مثال تیروئید، پاراتیروئید و غدد آدرنال و غده تیروئید که در فضای گلو قرار دارند و مسئول رشد و تکامل هستند، همچنین در پوست اندازی نیز دخالت دارند. پاراتیروئید یک جفت است و در نزدیکی تیروئید قرار دارد و به متابولیسم کلسیم کمک می کند. غده آدرنال در ناحیه دم نزدیک اندام تولیدمثلی قرار دارند. آنها هورمون اپی نفرین (آدرنالین) را ترشح می کنند که هنگام خطر باعث افزایش میزان تنفس و ضربان قلب می شود.
۲-۱-۶-۱۱- دستگاه دفع
کلیه ها، اندام های تولید ادرار هستند. در مارها، کلیه ها کشیده و دراز بوده و کلیه راست بالاتر از کلیه چپ است. این اندام ها خون را فیلتر کرده و فضولات را تولید می کنند و سپس از طریق میزنای به کلوآک منتقل می شود. در پستانداران ادرار درون مثانه تخلیه می شود ولی مارها مثانه ندارند.
۲-۱-۶-۱۲- حرکت مارها
بیشترین شکل حرکت مارها موجی افقی است. این حرکت به شکل s باز است و خودشان را به سمت جلو حرکت می دهند. در حرکت مارپیچی مار قادر است در یک مکان باریک و تنگ حرکت کند. بسیاری از مارها دارای حرکت مستقیم هستند و حرکت مارپیچی از پهلو چهارمین نوع حرکت است. مارها برای جابجایی خود از سه حرکت موجی، مستقیم، مارپیچی استفاده می کنند (فروزان پی، ۱۳۶۹).
۲-۱-۶-۱۳- دندان مار
همه افعی ها دارای یک جفت دندان روی استخوان آرواره بالا به نام فنگ هستند. مارهای سمی براساس نوع فنگ معمولاً به چهار گروه تقسیم می شوند. افعی ها (خانواده ویپریده) که فنگ آنها در جلوی دهان قرار دارد. آنها با فرو بردن فنگ به داخل طعمه یعنی بدون گاز گرفتن سم را تزریق می کنند. دومین خانواده از مارهای سمی خانواده الاپیده است که فنگ آنها با گاز گرفتن طعمه می تواند سم را تزریق نماید. در این گروه کبراها، مامباها، مارهای مرجانی و کریت ها قرار دارند. بسیاری از مارهای سمی دریایی در سومین گروه یعنی خانواده هیدروفیده قرار دارند. خانواده بزرگ کلوبریده که شامل مارهای نیمه سمی می باشد، کمتر از مارهای سمی باعث مرگ می شود. زیرا فنگ آنها در عقب دهان قرار دارد و به ندرت می تواند سم را وارد بدن کند.
۲-۲- کلیاتی درباره مارهای ایران
وضعیت جغرافیایی و آب و هوایی ایران باعث شده که تنوع زیادی در گونه های مارهای موجود در ایران به وجود آید. بطوری که تاکنون ۳۶ گونه غیرسمی، ۸ گونه نیمه سمی، ۲۵ گونه سمی شناسایی شده است. بطور کلی از نظر اکولوژی قریب سه چهارم سطح ایران نیمه خشک تا خشک محسوب می گردد، مارهایی که در بخش وسیعی از ایران یافت می شوند از گونه های بیابان زی می باشند.از بین این گونه ها می توان افعی یا گزره مار، مار جعفری، مار شاخدار، کبرا، یله مار، تیر مار، طلحه مار، آلوسر، افعی پلنگی، کور مار، مار شتری، مار درفشی و کوتوله مار را نام برد (فیروز، ۱۳۷۸).
البته باید در نظر داشت که در نواحی خشک و بیابانی مجموعاً تعداد گونه ها بسیار محدود است. شاید بتوان گفت که بیشتر مارهای ایران در اصل به مناطق جغرافیایی دیگر تعلق داشته و در آن مناطق تکامل یافته اند و سپس به قسمت هایی از ایران که شرایط آن با زیستگاه اصلی آنها مطابقت بیشتری داشته است کوچ کرده و گسترش یافته اند (لطیفی، ۱۳۷۹). تنها ۵ گونه از مارهای سمی و ۱۴ گونه از مارهای غیرسمی که در ایران زاد و ولد دارند، مختص این نواحی گرم و خشک است و ۵ گونه از مار دریایی در ایران زاد و ولد دارد (فیروز، ۱۳۷۸).
۲-۲-۱- مارهای انحصاری ایران
افعی دماوندی (Vipera latifii)
افعی تکابی (Vipera raddei kordistanica)
افعی آذربایجان(Vipera wagneri)
افعی زنجانی (Vipera albicornata)
مار گورخری (Spalerosophis microlepis)
مار کوتوله (Eirenis rechnigeri)
مار خاکی (Leptotyphlops hamalirostris)
مار شاخدار ایرانی (Pseadocerastes persicas persicus)
۲-۲-۲- خانواده افعی ها