-قانون میانجی گری مشترک و فراگیر، مبنی بر این که کشورهای مرکز با کمک سایر کشورها با بهره گیری از ابزار گفتگو به مهار و یا بازدارندگی جنگهایی بپردازند که به تجزیه ی تمدنها در کانونهای کوچکتر منجر می شود.
-قانون عوامل مشترک و فراگیر، این قانون در پی ایجاد زمینههای گفت و شنود میان تمدنهای مختلف در زمینه ی ارزشها و نهادها همراه با تلاشهای مشترک و فراگیر میان آنهاست. از این رو، ضروری است که همگان در توسعه پیش زمینههای آن شامل ارزشها، نهادها، فرهنگها و تلاشهای مشترک به پا خیزند. البته، چنین تلاشی ممکن است تنها در بازدارندگی برخورد میان تمدنها سهیم نباشد؛ بلکه، در تقویت وحدت آفرینی میان تمدنها نیز مؤثر باشد. تمدن به این مفهوم، تمدنی است که از جوانب مختلف از جمله اخلاقی، دینی، آموزشی، فلسفی، فنی، سخاوتمندی مادی گرایانه و جوانب دیگر به طور کامل برخوردار باشد.
به طور اصلی، قانون و نظم اولین خواستههای هر تمدنی به شمار می رود. آنچه، جنبه ی نوگرایی تمدن را تقویت می کند، سطح نگرش مادی آن تمدن در جهان می باشد. از این نظر تمدن غرب به خوبی از ویژگی یاد شده برخوردار است. اما، در مقابل از جوانب دیگر آن یعنی جوانب مربوط به حوزه ی اخلاق، عرفان و فرهنگ بی نصیب مانده است.هانتینگتون در این باره معتقد است:
«در چنین برداشتی، سقوط به ورطه ی نابودی از دیدگاه بی نظمی و بی قانونی اجتناب ناپذیر است. مافیای موجود در قالب کارتلها و تراستهای مواد مخدر به شکل جریان مخاطره آمیز به طور فزاینده، بسیاری از جوامع را در بر می گیرد و در نتیجه ی این بیماری فراگیر، بنیان خانوادهها به ضعف و نابودی می گراید که ثمره ی آن نیز جز بی دینی، سلب اعتمادها و اطمینانها در بسیاری از ملتهای جهان نخواهد بود. غرب و به ویژه آمریکای تمدنی را مورد تجاوز قرار می دهند و در نتیجه ی آن، حکم به برتری و اقتدار نظامی خود در جهان می دهند».
بنابراین، هانتینگتون در کتاب خود، تلاش دارد تا نوع بشر را به برپایی نظام جهانی مبتنی بر تعدد تمدنها همراه با آمیختگی بیشتر به جای برخورد تمدنها فرا بخواند؛ چرا که، در شرایط زمانی نامتعادل، برخورد تمدنها، بیشترین تهدید متوجه صلح جهانی می باشد. در این صورت، بیشتر ضریب اطمینان به منظور جلوگیری از جنگ جهانی را می بایستی از طریق برقراری نظام جهانی مبتنی بر تمدنها به جای برخورد میان آنها پایه گذاری کرد (ذکریا، ۱۳۸۰، ۶۹۶-۶۹۳).
( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
۲-۱– ۱-۱۴– چشم انداز تئوریهای ژئوپلیتیک
از آنجا که وضعیت جهان دائم در حال تغییر است، هر روز می توان نظریههای ژئوپلیتیک جدیدتری را در مورد نظامهای جهانی طرح کرد که هر یک از آنها بررسی متفاوتی از موضوعات منطقه ای ارائه می کند. برداشت مشهور فوکویاما در مورد «پایان تاریخ» تا کنون رنگ باخته است. به عکس نظریه یهانتینگتون در مورد «برخورد تمدنها» اگر چه کمتر از نظریههای دیگر متقاعد کننده است؛ اما، هنوز در مواردی پابرجاست. در واقع این نظریه منحصراً بر ملاحظات روبنایی استوار شده و علت معلول را در جای یکدیگر به کار می گیرد: اختلاف میان تمدنها دلیل درگیریها نیست؛ بلکه نفت و امپریالیزم جدید و منافع ایالات متحده آمریکا در مناقط مختلف جهان، دلایل اصلی بخش عظیمی از درگیریهای بین المللی و منطقه ای میباشند. طر ح دیگر تحلیلگران، میدان بلوکهای اقتصادی را همانند مناطق بزرگی در خطوط نصف النهار و در رو به روی یکدیگر نشان می دهد. طبق این نظریه هر بلوک ژئوپلیتیکی شمالی به یک بلوک ژئوپلیتیکی جنوبی می پیوندد ـ اروپا به آفریقا و خاورمیانه؛ روسیه به هند یا روسیه ی شرقی و ژاپن و چین در بلوکی دیگر؛ ایالات متحد آمریکا به آمریکای جنوبی و مرکزی ـ این تئوری از تحلیلهایهاوس هوفر و کوهن ریشه می گیرد.
در عوض کیسنجر وزیر امور خارجه ی پیشین آمریکا، عقیده دارد جهان با حفظ نوعی موازنه ی دو جانبهی پویا در حال تقسیم شدن به پنج «قطب» می باشد؛ به اعتقاد او، این قطبها با تلاش برای حفظ ثبات، مدارا کردن با درگیریهای بین نژادی در «جهان سوم» و اعمال قوانین بازی بر هر کشور بحث انگیزی مانند ایران، قادر به حلو فصل درگیریها به طور معقولی خواهند بود. یک سناریوی ژئوپلیتیکی نظری دیگر، اتحاد میان اروپا، آمریکا و ژاپن را در مقابل اتحاد بین روسیه و چین به تصویر می کشد، در صورتی که، تحلیلگران دیگر به اتحاد اروپا و آمریکا در تقابل با اتحاد روسیه و ژاپن اعتقاد دارند. پس از آن به نظریه سه جانبه ی ناکازونه[۵۲] برمی خوریم که اتحاد پاسفیک در میان ایالات متحد آمریکا، ژاپن و چین را در مصاف با اتحادیهی اروپا و روسیه می داند. بالاخره، یک نظریه ی متفاوت دیگر، اتحاد بین اروپا و روسیه را در تضاد با اتحاد بین چین و ژاپن نشان می دهد که در این میان آمریکا حکم داور را دارد. همانگونه که مشاهده می کنید قوه تحلیل تخیل تحلیلگران ژئوپلیتیکی در حال رهایی از زنجیرها بوده و عوامل واقعی که می تواند در انتخاب یکی از این نظریهها به ما کمک کند بسیار اندک هستند (ماسکرونی، ۱۳۷۶، ۳۵۹).
۲-۱– ۱-۱۵– تحولات در ماهیت ژئوپلیتیک
اکنون که در دهه ی اول قرن بیست و یکم هستیم ژئوپلیتیک با تحولات عجیبی مواجه شده است. از یک طرف با تحولات واگرایی، فروپاشی (امپراطوریها) ، تجزیه طلبی و ظهور هویتها، ملیتها، فرهنگها و…. و از طرف دیگر با همکاریهای منطقه ای (اروپای متحد، نفتا، مرکوسور، آپک، شانگهای و…)، ائتلاف استراتژیها و جهانی شدن مواجه هستیم. یکی از یک طرف در جهان نظم و ثبات برقرار می شود و از طرف دیگر، هرج و مرج و بی نظمی به اوج خود می رسد. در این شرایط، ژئوپلیتیک از پویایی و تحول خاصی برخوردار می گردد. به همین دلیل، اکنون، رویکرد انتقادی ژئوپلیتیک مطرح است. تئوریهای ژئوپلیتیک گذشته که حالت ایستایی و پایداری را القا می کردند، جای خود را به سیستم به اصطلاح [۵۳]GPII (که بعداً توضیح خواهیم داد) داده اند. در این صورت، تئوریهای کلاسیک در براورد استراتژیهای ژئوپلیتیکی متحول شده و محیطهای غیر مادی و غیر قابل کنترل تئوریهای جدید ژئوپلیتیکی را به خود اختصاص داده اند.
پیشرفت تکنولوژی اطلاعاتی (IT) و شبکه‌های رایانه ای باعث شد تا صنایع نظامی نیز از این مسئله تأثیر پذیرفته و به سمت رایانه ای تر شدن پیش روند. امروزه، حتی صحبت از چیزی به نام «جنگ از راه دور»[۵۴] به میان می آید، جنگی که در آن فرماندهان و افسران از نقطه ای بسیار دور مستقیماً عملیات نظامی در یک منطقه جنگی را به دست گرفته آن را هدایت می کنند در این راستا، تحلیل مولفههای جدید ژئوپلیتیک از اهمیت خاصی برخوردار است چرا که، به واسطه این مؤلفهها می توان به ماهیت جدید ژئوپلیتیک پی برد. در ادامه ضمن تشریح رویکرد انتفادی ژئوپلیتیک ویژگیهای محورهای تاثیرگذار بر قلمروی ژئوپلیتیک و نیز مؤلفههای جدید ژئوپلیتیک را مورد تحلیل قرار خواهیم داد.
۲-۱– ۱-۱۶– وزن ژئوپلیتیک
آنجا که در سالهای اخیر بالا بردن توان و منزلت جمهوری اسلامیایران در مقایسه با کشورهای منطقه از اهداف مهم دست اندر کاران به شمار میرود، لذا عوامل متعدد ژئوپلیتیکی ضمن سطح بندی قدرت در منطقه، جایگاه جمهوری اسلامیایران را در آن مشخص میکند و برای تعیین سطح و وزن ژئوپلیتیکی هریک از کشورهای منطقه باید سطح قدرت ملّی آنها مورد سنجش قرار داد. سنجش قدرت ملی کشورها مستلزم ارزیابی و محاسبۀ مؤلفهها و عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی سرزمینی، نظامی، فرهنگی، علمیو فرامرزی است. محاسبه مجموع امتیازات این عوامل نشانگر میزان و سطح قدرت ملی و تعیین جایگاه آنها در میان کشورها در سطح منطقهای و قارهای است، بطوری که میزان کسب قدرت و افزایش وزن ژئوپلیتیک منزلت کشورها، اقتدار، تأثیرگذاری، منافع بیشتر و گسترش حوزه نفوذ در ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، را در مقیاسهای منطقهای و قارهای برای آنها را در بر خواهد داشت. به نظر میرسد برای شناخت سطوح قدرت کشورها دریک رابطه سلسله مراتبی، سنجش وزن ژئوپلیتیکی و قدرت ملی آنها ضروری است، کشوری که بیشترین وزن را داشته باشد، قدرت تراز اول منطقه محسوب می‌شود، در واقع قدرت تراز اول سعی در کسب جایگاه رهبری و کنترل منطقه دارد و در امور منطقهای اعمال نفوذ میکند (اعظمی، ۱۳۸۵، ۱۲۱).
۲-۱–۱-۱۷– چالش ژئوپلیتیکی
دولتها همواره با دو منبع تهدید روبرو میشوند که می‌توان آنها را به تهدیدات داخلی و تهدیدات خارجی طبقه بندی کرد، حکومتها در برابر تهدیدات داخلی از نیروهای سرکوبگر، دادگاه‌های حقوقی و زندانها استفاده میکنند. و در رویارویی با تهدیدات عوامل بیگانه خارجی از دستگاه دیپلماسی، تشکیلات جاسوسی و در نهایت از نیروهای نظامیبه عنوان سپر دفاعی بهره میگیرند. (محمدی، ۱۳۸۹، ۱۷۳)
کشور جمهوری اسلامیایران به همراه چین پس از فدراتیو روسیه رکورد تعداد همسایه در جهان است.ایران با ۱۵ کشور مستقل و ۲۴ دولت همجوار است، چنین موقعیتی فضای سرزمینیایران را در مرکز تلاقی دولتهایی قرار داده است که بطور ماهوی نیازمند تکامل فضایی همه جانبه هستند در واقعایران با بهره گرفتن از موقعیت مرکزی و کانونی خود میتوانسته کانون صلح و همبستگی بین منطقهای باشد،این در حالی است که تعداد کشورها و دولتهای همجوارایران تنها زمینه افزایش ظرفیتهای مشاجره را فراهم آوردهاند، در واقع پادشاهی ما و امیرنشینهای خلیج فارس بجز عربستان که از نیمه دوم قرن گذشته به استقلال دست یافت، سایر کشورها نو پا میباشند و چهار کشور همسایه شمالی تنها از سال ۱۹۹۱ میلادی بر نقشه جغرافیای سیاسی ظاهر شده اند، علت ناپایداری کشورهای پیرامونیایران را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد :
ناهمگنی فرهنگی – اجتماعی
توسعه نیافتگی
تراکم دولتهایایدئولوژیک
تنگناهای ارتباطی
کثرت نظامهای غیر دموکراتیک پیرامونی
حضور قدرتهای فرامنطقهای
تعدد دیدگاههای ژئوپلیتیکی
۲-۲ پیشینه تحقیق
گلی زواره، غلامرضا، ۱۳۸۸، خاورمیانه، منطقهای استراتژیک در جهان اسلام، مجله مکتب اسلام، شماره ۴، بیان داشته: موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی، خاورمیانه را به منطقهای استراتژیکی تبدیل کرده است زیرا این قلمرو در مرکز سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرار گرفته و کوتاهترین راههای هوایی و آبی اروپا به آسیا از این منطقه عبور میکند. اهمیت حساس خاورمیانه به لحاظ مشخصات راهبردی ناشی از خطوط ساحلی منحنی و طویلی است که توسط دریای سیاه، دریای مدیترانه و اقیانوس هند پدید آمده است. ازاین رو خاورمیانه بیش از نقاط دیگر آسیا و افریقا در معرض رخنه نیروهای دریایی است. وجود رودهای پرآب (همچون دجله، فرات و نیل) ، دریاچهها، خلیج فارس و تنگههای هرمز، بسفر و داردانیل بر همیت سوق الجیشیاین منطقه میافزاید. افتتاح کانال سوئز در سال ۱۸۶۹م باعث اتصال اقیانوسهای اطلس و هند از طریق دریای مدیترانه و بحر احمر گردید، در نتیجه ادراک حسی جهان از مسافت به شدت تغییریافت و خاورمیانه از نظر قدرتهای دریایی اهمیت ژئوپولوتیک زیادی به دست آورد، همین ویژگیها خاورمیانه را در گذر تاریخ خصوصا در دهههای اخیر به صورت صحنه کشمکشهای عدیده دریایی و نظامیدرآورده است.
پایگاه اطلاع رسانی جنگ نرم و عملیات روانی، ۱۳۹۱، در چشم انداز دیپلماسی عمومیآمریکا در منطقه خاورمیانه و جهان اسلام بیان داشته: به هر جهت وقوع پدیده بیداری اسلامیدر منطقه موجب شد تا بسیاری از رهبران کشورهای هم پیمان آمریکا که طی چند دهه گذشته همواره خود را ملزم به تبعیت از سیاستهای آمریکا میدانستند، از صحنه قدرت کنار و حذف شوند. در مقابل، شاهد افزایش و اوج گیری نقش مردم و ملت‌ها در تعیین سرنوشت خودشان هستیم. بنابراین در حالی که آمریکا باید در فرایند انتقال قدرت داخل کشورهای تحت تاثیر بیداری اسلامیجایگاه مشروعی برای خود تعریف نماید و دراین خصوص به شدت نیازمند بهره گیری از شیوههای دیپلماسی عمومیاست، رویکردهای تندروانه صهیونیستی- نومحافظه کاری به دلیل نگرانی از چگونگی تعامل آمریکا با جهان اسلام بسیار شدت گرفته است و قطعا به دنبال اخلال دراین تعامل هستند. بنابراین باید گفت به نظر میرسد سه مولفه ژئوپلیتیکی امنیت رژیم صهیونیستی، نفت و اسلام که به شکل سنتی در راهبرد خاورمیانهای آمریکا تاثیرگذار بوده اند، در میزان نقش و ارزش آنها جابه جاییهای اساسیایجاد شده است و از طرف دیگر، مولفه “اراده ملت‌ها”ی منطقه توانسته است تا حدود زیادی ارزش خود را بر سه مولفه مزبور تحمیل نماید.این امر بدین معنی است که آمریکا بدون توجه به مساله بهبود دیپلماسی عمومیخود قادر نخواهد بود اهداف راهبردی سیاست خارجی خود را محقق سازد.
روح الله پورطالب و مسعود مطلبی و احسان مهرافروز، ۱۳۹۳، درمقاله خود در شبکه‌های اجتماعی و نقش آنها در بروز تحولات سیاسی اجتماعی خاورمیانه بیان داشته : تاثیر رسانه‌های ارتباطی و به ویژه شبکه‌های اجتماعی در اطلاع رسانی و گسترش سریع تحولات انقلابی درکشورهای منطقه انکارناپذیر است. رسانه،اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، آگاهی را در بین اقشار مختلف کشورهای درگیر منطقه به ویژه قشر جوان بالا برده، توجه آنها را به آنچه در اطرافشان میگذشت جلب کرده و فرایند تحولات منطقه را تسهیل و تسریع نموده است. جنبش‌های خاورمیانه در سالهای اخیر، نتیجه سالها خشونت، خفقان، محرومیت و فساد مالی دولتمردان بوده است و واضح است که در چنین جامعه‌ای ملت‌ها بدون ابزار‌هایی همچون شبکه‌های اجتماعی باز هم دست به جنبش و انقلاب میزنند؛ اما در حکومت‌های سرکوبگر که ارتباطات سیاسی چهره به چهره به شدت محدود است، محیطی مانند فیس‌بوک و دیگر شبکه‌های اجتماعی، فضایی را فراهم میکنند که سکوت و ترس در آن شکسته شود و بتوانند اقدامات اعتراضی را برنامه ریزی و هماهنگ نمایند. از نتایج حاصله دراین تحقیق چنین است که در تحولات خاورمیانه تعداد کاربرانی که از شبکه‌های اجتماعی و اینترنت استفاده میکنند نسبت به دیگر کشورهای جهان کمتراست. بنابراین بااینکه شبکه‌های اجتماعی در حرکت مردم خاورمیانه نقش داشتند، ولی در عین حال نباید بر نقشاینترنت در ارزیابی انقلاب مبالغه کنیم؛ زیرا آنها صرفایک ابزار برای هدفمند کردن ارتباط و سرعت بخشیدن به آن هستند.
فصل سوم
روش اجرای تحقیق،
مواد و روش
۳-۱ روش اجرای تحقیق
۳-۱-۱ نوع روش تحقیق
روش یعنی مجموعه شیوهها و تدابیری که برای شناخت حقیقت وبرکناری از خطا به کار میرود. که هر روشی با توجه به اهدافی که تعیین شده، برای مطالعات مختلف مورد استفاده قرار میگیرد. تحقیق حاضراز یک سو از جمله تحقیقات پیمایشی محسوب شده و از سوی دیگر با عنایت به ماهیت و اهداف آن از جمله تحقیقات کاربردی است که با روش توصیفی با رویکرد کاربردی به انجام میرسد. مبنای انجام تحقیق بر پایه منابع کتابخانه‌ای و همایش‌های بین‌المللی و نیز تحلیل‌های رسانه‌های داخلی و خارجی است که بر محور مطالعات علمیدر حوزه جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک انجام شده است. تحقیق مورد نظر کاربردی است و از روش تحقیق توصیفی، تحلیلی (با بکار بستن علم جغرافیای سیاسی مسائل ژئوپلیتیکی، علم اقتصاد، روش جمع آوری اطلاعات ازمنابع مکتوب وکتب موجود کتابخانههای حقیقی ومجازی معتبر واسنادی، بهره برداری ازسایتهایاینترنتی معتبر مرتبط با موضوع و بانکهای اطلاعاتی ونقشه وتصاویر مناطق مورد مطالعه تحقیق می‌باشد.
۳-۱-۲ روش گردآوری اطلاعات
روش های گوناگونی برای جمع آوری اطلاعات وجود دارد که هر کدام با توجه به اهداف تعیین شده و برای مطالعات مورد استفاده قرارمیگیرد (مشیری وآسایش، ۱۳۸۴، ص۱۴۲).
روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش به صورت اسنادی، کتابخانه ای و استفاده از شبکههایاینترنتی می‌باشد. در روش اسنادی با مراجعه به سازمانهای مرتبط نسبت به اسناد و اطلاعات موجود در رابطه با جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام مراجعه نموده و در روش کتابخانه‌ای جهت تعاریف، مفاهیم و مبانی نظری تحقیق از کتب مختلف استفاده می‌گردد.
۳-۱-۳ ابزار گردآوری اطلاعات
برخلاف تحقیقات دیگر که از مشاهدات میدانی و فرمولهای تجربی و پرسشنامه استفاده میشد. دراین تحقیق با توجه به توصیفی بودن از کتابهای مختلف در زمینه خاورمیانه وکشورهای موجود در آن و جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام جمهوری اسلامیایران بهره گرفته شده است، همچنین از برخی مقالات در سایتهای متعدد از جمله ویکی پدیا، sid، و غیره استفاده شده و در نهایت در ارتباط با تحقیق فوق از برخی اسناد نیز استفاده شده است. بنابراین هر یک از روش های گردآوری اطلاعات ابزار مخصوص خود را دارند، در روش متن خوانی از فیش و در روش آمارخوانی از جدول و در روش تصویر خوانی از نقشه و کروکی استفاده می شود و همچنین استفاده از سایتهایاینترنتی و شبکه‌های کامپیوتری و غیره استفاده خواهد شد. بنابراین مهمترین ابزار لازم دراین تحقیق فیش برداری، سایتهایاینترنتی و کتابهای مختلف و اسناد تاریخی می‌باشد.
۳-۱-۴ روش تجزیه و تحلیل اطلاعات
تجزیه وتحلیل می‌تواند بر اساس مستندات موجود کمییا کیفی باشد. برای انجام تحلیل‌های کمیاز دادههای آماری استفاده می‌شود. این یافتههای آماری زمانی قدرت بیان بهتری پیدا میکنند که یافتههای مطالعات مطالعات مشابه یا مقادیر ملی و منطقهای مقایسه شوند. در غیراینصورت چنانچه سنجهای برای مقایسه وجود نداشته باشد. مفهومی قابل اهمیت بدست نمیدهد. اما تجزیه تحلیل‌های کیفی به مهارت علمیو چگونگی برقرار کردن ارتباط میان یافته ها نیاز دارد. دراین مرحله است که تسلط پژوهشگر به موضوع تحقیق و اشراف علمیوی اهمیت خود نشان میدهد چرا که تجزیه تحلیل‌های کیفی می‌تواند روابط علت و معلولییافتههای کمیرا در یک ارتباط منطقی با یکدیگر قرار داده و بهیافته های جدیدتری دستیابد که از همان سوالات اصلی و اهداف تحقیق مایه گرفته اند. تحلیل‌های کیفی نیاز به مستندات کمیدارد. واین مستندات از منابع کتابخانه‌ای و میدانی با روش های خاص خود استخراج شده و سپس ارزیابی قرار میگیرند (رهنمایی، ۱۳۹۲، ص۱۴۸).
در این پژوهش پس از جمع آوری اطلاعات از طریق منابع کتابخانه ای و اسنادی و میدانی به سازماندهی و طبقه بندی آنها پرداخته و تجزیه و تحلیل اطلاعات از طریق روش های توصیفی و تحلیلی و غیره انجام خواهد شد.
۳-۲ ویژگیهای جغرافیایی و مختصات فرهنگی خاورمیانه
گرچه خاورمیانه کانون پیدایش سه کیش بزرگ اسلام، مسیحیت ویهود بوده است، اما فرهنگ مردم در خاورمیانه بر معتقدات اسلام بنیان نهاده شده است.
موقعیت منحصربفرد جغرافیایی، خاورمیانه، را به منطقهای استراتژیک تبدیل کرده است زیرا این قلمرو در مرکز سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرار گرفته و کوتاهترین راههای هوایی و آبی اروپا و آسیا ازاین منطقه عبور میکنند.
× در قرن نوزدهم، منافع تجاری و اهمیت سیاسی منطقه، دست به دست هم دادند تا قدرتهای مادی اروپایی به امید اقامت نامحدود، استعمارگری و استیلای خود را بر سرزمینهای خاورمیانه تحکیم بخشند.
اصطلاح خاورمیانه (Middleast) نخستین بار در سال ۱۹۰۲ میلادی توسط «ا. ت. ماهان » متخصص تاریخ دریایی در بحثی پیرامون استراتژی دریایی بریتانیا در ارتباط با فعالیتهای روسیه درایران و پروژه احداث راه آهن بغداد توسط آلمانیها، به کار گرفته شد، و به تدریج رسمیتیافت (رضویان، ۱۳۸۷، ۱).
گرچه امروزه به طور معمول منظور از خاورمیانه منطقهای است که از نظر وسعت به مراتب وسیع تر از آنچه «ماهان » در نظر داشت، ولی آثار استراتژیکاین اصطلاح باقی مانده است.
خاورمیانه شامل کشورهایایران، افغانستان، ترکیه و کشورهایی است که در شبه جزیره عربستان و شمال آن و دره نیل واقع شده اند.
این منطقه با حدود دوازده میلیون کیلومتر مربع مساحت (۱۰% وسعت زمین) ۳۰۰ میلیون نفر سکنه دارد که معادل ۵% سکنه جهان را تشکیل میدهد و بر حسب جاذبههای جغرافیایی و آب و هوایی در منطقه پراکنده شده اند واین ویژگی نه تنها در مقایسه دو واحد سیاسی (دو کشور) قابل مشاهده است، بلکه در هریک از سرزمینها به چشم میخورد. خاورمیانه گرچه از نظر قلمرو جغرافیایی و مشخصات فرهنگی، منطقهای محدود شده و کاملا بسته نیست، ولی به لحاظ محیط فیزیکی و الگوهای اجتماعی و انسانی هویت مختص خود را دارد که می‌توان در محورهای ذیل قلمبند کرد:
